On Dokuzuncu Yüzyıl Osmanlısında Hukuki Düzenlemeler: Ticaret ve Nizamiye Mahkemesi Kararlarının Yanlılığı Üzerine Lojistik Regresyon Analizi

Yıl 2023, , 333 - 363, 26.10.2023

Halime Alkan , Kemal Pekçoşkun

https://doi.org/10.17233/sosyoekonomi.2023.04.17

Öz

On dokuzuncu yüzyıl Osmanlısında ticaretin gelişmesine paralel olarak Müslümanlar, gayrimüslimler ve yabancılar arasında iktisadi ve ticari anlaşmazlıklar da artmış ve bu durum belli başlı hukuki düzenlemelerin yapılmasını gerekli kılmıştır. Bu çerçevede başlatılan kanunlaştırma hareketleri yanında söz konusu kanunların uygulanacağı ticaret ve nizamiye mahkemeleri de teşkil edilmiştir. Yeni kurulan bu mahkemelerin Müslüman ve gayrimüslim üyelerden oluşan yapısı ise davaların karar aşamalarında davacı ve davalı tarafların dini kimliğine göre yanlılık oluşması ihtimalini gündeme getirmiştir. Buradan hareketle bu çalışmada literatürde çeşitli açılardan değerlendirilen Müslümanların ve gayrimüslimlerin davaları kazanmasında rol oynayan faktörler, Ceride-i Mehâkim vasıtasıyla ulaşılan mahkeme kayıtlarının verdiği bilgilerden hareketle oluşturulan veri seti kullanılarak lojistik regresyon yöntemiyle araştırılmaktadır. Ulaşılan sonuçlar, davacının gayrimüslim olduğu durumda Müslümanların kazanma olasılığının azaldığını, gayrimüslimlerin kazanma olasılığının ise arttığını göstermektedir. Davalının Müslüman olduğu durumdaysa tam tersi sonuçlar ortaya çıkmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Ceride-i Mehâkim, Hukuki Reformlar, Ticaret Mahkemeleri, Nizamiye Mahkemeleri, Lojistik Regresyon, Dava Tarafları, Mahkeme Karar Yanlılığı

Legislative Regulations of the Ottoman Empire in the Nineteenth Century: A Logistic Regression Analysis of Judgement Bias in the Commercial Courts and the Nizamiye Courts

Öz

In parallel with developments in trade in the nineteenth-century Ottoman Empire, economic and commercial disputes arose between Muslims, non-Muslims and foreigners. Such a circumstance necessitated the establishment of specific legal regulations. In addition to the legislative movements initiated within this framework, new commercial and nizamiye courts were established to enforce the relevant laws. The structure of these newly established courts, composed of Muslim and non-Muslim members, brings to the fore the possibility of bias in the decision-making stages of the cases based on the religious identity of the plaintiffs and defendants. From this point of view, this study examines the factors that play a role in the victory of Muslims and non-Muslims, which have been evaluated from different perspectives in the literature, using the logistic regression method via the data set based on the information provided by the court records obtained through Ceride-i Mehakim. The results show that the probability of Muslims winning decreases when the plaintiff is a non-Muslim, while the likelihood of non-Muslims winning increases; in the case where the defendant is a Muslim, the opposite results are obtained.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Ceride-i Mehâkim, Judicial Reforms, Commercial Courts, Nizamiye Courts, Logistic Regression, Litigants, Judgement Bias

Kaynakça

• Acun, F. (2013), “Değişme ve Süreklilik: Osmanlı’nın Torunları Cumhuriyet’in Çocukları”, içnde: M. Zencirkıran (ed.), Dünden Bugüne Türkiye’nin Toplumsal Yapısı (41-59), Bursa: Dora.
• Ahmed Cevdet Paşa (1991), Tezâkir-i Cevdet IV, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Akgündüz, A. (1986), Mukayeseli İslâm ve Osmanlı Hukuku Külliyatı, Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları.
• Akgündüz, A. (2010), Islamic Law in the Theory and Practise Introduction to Islamic Law, Rotterdam: IUR Press.
• Akgündüz, A. (2013), Karşılaştırmalı Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye Mecelle Ta’dilleri ve Gerekçeleri İle Birlikte, İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı.
• Akşin, S. (1997), “Siyasal Tarih (1789-1908)”, içinde: S. Akşin (ed.), Türkiye Tarihi 3 Osmanlı Devleti 1600-1908 (77-188), İstanbul: Cem Yayınevi.
• Akyıldız, A. (1993), Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform (1836-1856), İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Akyıldız, A. (2001), Osmanlı Dönemi Tahvil ve Hisse Senetleri, İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı.
• Alkan, H. (2022), “Bir İktisat Tarihi Kaynağı Olarak Ceride-i Mehâkim”, içinde: M.N. Aydın (ed.), Osmanlı İktisat Tarihi Üzerine Yazılar (205-244), Paradigma Akademi.
• Apaydın, B. (2009), Kapitülasyonların Osmanlı-Türk Adli ve İdari Modernleşmesine Etkisi, İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Aydın, M.A. (1996), İslam ve Osmanlı Hukuku Araştırmaları, İstanbul: İz Yayıncılık.
• Aydın, M.A. (2018), Türk Hukuk Tarihi, İstanbul: Beta Basım Yayım.
• Barkan, Ö.L. (1940), “İslam-Türk Mülkiyet Hukuku Tatbikatının Osmanlı İmparatorluğu’nda Aldığı Şekiller: I., Şer’i Miras Hukuku ve Evlatlık Vakıflar”, İstanbul Üniveristesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, VI(1), 156-181.
• Barkan, Ö.L. (2000), “Osmanlı İmparatorluğu Teşkilât ve Müesseselerinin Şer’iliği Meselesi”, içinde: H. Özdeğer (ed.) Osmanlı Devleti’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi: Osmanlı Devlet Arşivleri Üzerine Tetkikler ve Makaleler Cilt 2 (1330-1351), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Belgesay, M.R. (1940), Tanzimat ve Adliye Teşkilatı, İstanbul: Maarif Matbaası.
• Berkes, N. (2013), Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Bozkurt, G. (2020), Batı Hukuku’nun Türkiye’de Benimsenmesi Osmanlı Devleti’nden Türkiye Cumhuriyeti’ne Resepsiyon Süreci (1839-1939), Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Cin, H. & A. Akgündüz (1995), Türk Hukuk Tarihi 1. Cilt Kamu Hukuku, İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı.
• Cin, H. & A. Akgündüz (1996), Türk Hukuk Tarihi 2. Cilt Özel Hukuk, İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı.
• Cooter, R. & D. Rubinfeld (1989), “Economic Analysis of Legal Disputes and Their Resolution”, Journal of Economic Literature, 27(3), 1067-1097.
• Coşgel, M. & B. Ergene (2012), “Inequality of Wealth in the Ottoman Empire: War, Weather, and Long-Term Trends in Eighteenth-Century Kastamonu”, The Journal of Economic History, 72(2), 308-331.
• Coşgel, M. & B. Ergene (2014a), “Dispute Resolution in Ottoman Courts: A Quantitative Analysis of Litigations in Eighteenth-Century Kastamonu”, Social Science History, 38, 183-202.
• Coşgel, M. & B. Ergene (2014b), “‘Law and Economics’ Literature and Ottoman Legal Studies”, Islamic Law and Society, 21, 114-144.
• Çakır, C. (1990), 19. Yüzyılda Osmanlı Ticareti ve Nizamnâmeleri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Fakültesi Türk İktisat Tarihi Bilimdalı.
• Çelik, F. (2021), “Old Documents, Shifting Approaches: An Analysis on the Use of Sharia Court Records in Modern Ottoman Historiography”, Turkish History Education Journal, 10(1), 135-152.
• Demir, A. (2011), Türk Hukuk Tarihi, İstanbul: Yitik Hazine Yayınları.
• Demirci, A. (2013), Osmanlı İmparatorluğu’nda Ticaret Mahkemelerinin Kuruluşu ve İstanbul Örneği, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı.
• Dilanni, I. (2010), “The Role of Competition in the Market for Adjudication”, Supreme Court Economic Review, 18(1), 1-280.
• Drobak, J.N. & D. North (2008), “Understanding Judicial Decision-Making: The Importance of Constraints on Non Rational Deliberations”, Journal of Law & Policy, 26(131), 131-152.
• Eisenberg, T. & H.S. Farber (1990), “The Litigious Plaintiff Hypothesis: Case Selection and Resolution”, The RAND Journal of Economics, 28, S92-S112.
• Eisenberg, T. (1990), “Testing the Selection Effect: A New Theoretical Framework with Empirical Tests”, The Journal of Legal Studies, 19(2), 337-358.
• Ekinci, E.B. (2004), Tanzimat ve Sonrası Osmanlı Mahkemeleri, İstanbul: Arı Sanat Yayınları.
• Ekinci, E.B. (2011), Hukukun Serüveni, İstanbul: Arı Sanat Yayınları.
• Engelhardt, E.P. (2010), Türkiye’de Çağdaşlaşma Hareketleri Tanzimat, İstanbul: Örgün Yayınevi.
• Ergene, B. (2004), “Evidence in Ottoman Courts: Oral and Written Documentation in Early-Modern Courts of Islamic Law”, Journal of the American Oriental Society, 124(3), 471-491.
• Ergene, B. (2008), “Social Identity and Patterns of Interaction in the Sharia Court of Kastamonu (1740-44)”, Islamic Law and Society, 15(1), 20-54.
• Findley, C.V. (2011), Kalemiyeden Mülkiyeye Osmanlı Memurlarının Toplumsal Tarihi, G.Ç. Güven (çev.), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Gerber, H. (1981), “The Muslim Law of Partnerships in Ottoman Court Records”, Studia Islamica, 53, 109-119.
• Gümüş, M. (2013), “Osmanlı Devleti’nde Kanunlaştırma Hareketleri, İdeolojisi ve Kurumları”, Tarih Okulu, (XIV), 163-200.
• Gürzumar, F. & T. Gürzumar (1962), Kaanûnnâme-i Ticâret ve Zeyilleri, Ankara: Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü.
• İnalcık, H. (2010a), “İkinci Bin’de Türkler”, içinde: Ş. Kaygusuz, & Z. Uygurer (ed.), Doğu Batı Makaleler I (323-345), Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• İnalcık, H. (2010b), “Türk Tarihinde Türe (Törü) ve Yasa Geleneği”, içinde: Ş. Korkusuz, & Z. Uygurer (ed.), Doğu Batı Makaleler I (68-90), Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• İnalcık, H. (2015), “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri”, içinde: H. İnalcık & M. Seyitdanlıoğlu (ed.), Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu (169-195), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Jorga, N. (2005), Osmanlı İmparatorluğu Tarihi İkinci Kitap Devletin Yenilenme, Birlik ve Bütünlüğü İçin Verilen Mücadeleler, İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Karahasanoğlu, C.O. (2011), “Mecelle-i Ahkam-ı Adliyye’nin Yürürlüğe Girişi ve Türk Hukuk Tarihi Bakımından Önemi”, OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), 29, 93-124.
• Karal, E.Z. (1988), Osmanlı Tarihi Nizam-ı Cedid ve Tanzimat Devirleri (1789-1856), Ankara: Türk Traih Kurumu Basımevi.
• Karpat, K.H. (2015), Kısa Türkiye Tarihi 1800-2012, İstanbul: Timaş Yayınları.
• Kaymakcı, S.S. (2013), The Sultan’s Entrepreneurs, The Entrepreneurs’ Sultan: Beratlı Avrupa Tüccarı and Institutional Change in the Nineteenth Century Ottoman Empire (1835-1862), İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Modern Türk Tarihi Atatürk Enstitüsü.
• Kazgan, G. (2013), Tanzimat’tan 21. YüzyılaTürkiye Ekonomisi Birinci Küreselleşmeden İkinci Küreselleşmeye, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Kenanoğlu, M.M. (2005), Ticaret Kanunnâmesi ve Mecelle Işığında Osmanlı Ticaret Hukuku, Ankara: Lotus Yayınevi.
• Kessler, D. et al. (1996), “Explaining Deviations from the Fifty-Percent Rule: A Multimodal Approach to the Selection of Cases for Litigation”, The Journal of Legal Studies, 25(1), 233-259.
• Keyder, Ç. (1999), Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Klerman, D. (2007), “Jurisdictional Competition and the Evolution of the Common Law”, The University of Chicago Law Review, 74(4), 1179-1226.
• Kuran, T. & S. Lustig (2012), “Judicial Biases in Ottoman Istanbul: Islamic Justice and Its Compatibility with Modern Economic Life”, The Journal of Law & Economics, 55(3), 631-666.
• Kuran, T. (2012), Yollar Ayrılırken Ortadoğu’nun Geri Kalma Sürecinde İslam Hukuku’nun Rolü, N. Elhüseyni (çev.), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• North, D. (2010), Kurumlar, Kurumsal Değişim ve Ekonomik Performans, G.Ç. Güven (çev.), İstanbul: Sabancı Üniversitesi Yayınları.
• Ortaylı, İ. (2016), İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İstanbul: Timaş Yayınları.
• Ökçün, A.G. (1997a), “Kapitülasyonlar Hakkında Bab-ı Âli’nin Sefaretlere Gönderdiği 7 Temmuz 1867 Tarihli Muhtıra”, içinde: A.G. Ökçün (ed.) İktisat Tarihi Yazıları (3-13), Ankara: Sermaye Piyasası Kurulu Yayın No 58.
• Örsten-Esirgen, S. (2011), “Osmanlı Devleti’nde Medeni Kanun Tartışmaları. Mecelle mi, Fransız Medeni Kanunu mu?”, OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), 29(23), 31-45.
• Priest, G. & B. Klein (1984), “The Selection of Disputes for Litigation”, Journal of Legal Studies, 13(1), 1-55.
• Quataert, D. (2006), “19. Yüzyıla Genel Bakış: Islahatlar Devri 1812-1914”, içinde: H. İnalcık, & D. Quataert (ed.), A. Berktay & S. Andıç & S. Alper (çev.), Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi Cilt 2 1600-1914 (887-1039), İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Rubin, A. (2007), “Legal Borrowing and Its Impact on Ottoman Legal Culture in the Late Nineteenth Century Continuity and Change”, Continuity and Change, 22(2), 279-303.
• Rubin, A. (2009), “Ottoman Judicial Change in the Age of Modernity: A Reappraisal History”, History Compass, 7(1), 119-140.
• Rubin, A. (2011), Ottoman Nizamiye Courts: Law and Modernity, New York: Palgrave Macmillan.
• Rubin, A. (2012), “British Perceptions of Ottoman Judicial Reform in the Late Nineteenth Century: Some Preliminary Insights”, Law & Social Inquiry, 37(4), 991-1012.
• Sayar, A.G. (2003), “Osmanlı’da Zanaat, Ahlâk, İktisat İlişkisi”, içinde: A.G. Sayar (ed.), Osmanlı’dan 21. Yüzyıla Ekonomik, Kültürel ve Devlet Felsefesine Ait Değişmeler (44-56), İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Serdaroğlu, Ü.S. & K. Yıldırım (2015), “An Ottoman-English Merchant in Tanzimat Era: Henry James Hanson and His Position in Ottoman Commercial Life”, Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 10(6), 923-946.
• Shavell, S. (1996), “Any Frequency of Plaintiff Victory at Trial Is Possible”, The Journal of Legal Studies, 25(2), 493-501.
• Siegelman, P. & J. Waldfogel (1999), “Toward a Taxonomy of Disputes: New Evidence Through the Prism of the Priest/Klein Model”, The Journal of Legal Studies, 28(1), 101-130.
• Şenalp, M.G. (2007), “Dünden Bugüne Kurumsal İktisat”, içinde: E. Özveren (ed.), Kurumsal İktisat (45-92), Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• Tanör, B. (1991), Osmanlı İmparatorluğu’nda Anayasal Gelişmeler, İstanbul: Der Yayınları.
• Tezcanlı, M. (2007), Re-thinking Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye: Legal Transformation in the Nineteenth-Century Ottoman Empire, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Lisansüstü Çalışmalar Enstitüsü.
• Tulder, F. & B. Velthoven (2003), “Econom(etr)ics of Crime and Litigation”, Statistica Neerlandica, 57(3), 321-346.
• Üçok, C. & A. Mumcu (1976), Türk Hukuk Tarihi Ders Kitabı, Ankara: Sevinç Matbaası.
• Üçok, C. & A. Mumcu (1991), Türk Hukuk Tarihi, Ankara: Savaş Yayınları.
• Ünal, M.A. (2017), Osmanlı Müesseseleri Tarihi, Isparta: Fakülte Kitabevi.
• Velidedeoğlu, H.V. (1940), Kanunlaştırma Hareketleri ve Tanzimat, İstanbul: Maarif Matbaası.
• Waldfogel, J. (1995), “The Selection Hypothesis and the Relationship between Trial and Plaintiff Victory”, Journal of Political Economy, 103(2), 229-260.
• Waldfogel, J. (1998), “Reconciling Asymmetric Information and Divergent Expectations Theories of Litigation”, The Journal of Law & Economics, 41(2), 451-476.
• Wittman, D. (1985), “Is the Selection of Cases for Trial Biased?”, The Journal of Legal Studies, 14(1), 185-214.
• Yavuz, H. (1993), “Cerîde-i Mehâkim”, TDV İslam Ansiklopedisi, 7, 408-409.
• Yavuz, H. (1997), “Ahmet Paşa ve Mecelle’nin Tedvini”, Ahmet Cevdet Paşa (1823-1895) Semineri 9-11 Haziran 1995, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yılmaz, Y. (2018), Son Dönem Osmanlı Hukuk Düşüncesi Batıcı Perspektiften Bir İnşa Denemesi, İstanbul: Bir Yayıncılık.
• İstanbul Üniversitesi Kütüphane ve Dökümantasyon Daire Başkanlığı
• Ceride-i Mehâkim, 1873-1875, Sayı 1-159.
• Ceride-i Mehâkim, 1879-1881, Sayı 1-123.
• Ceride-i Mehâkim, 1879-1881, Sayı 1125-1154.
• The London Gazette, 16 December 1873, Issue: 24045; Page: 5869-5898.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi
• BOA: A.M… (Sadaret Müteferrik Evrakı), Dosya No: 24, Gömlek No: 38 (H. 17.08.1277/M. 28.02.1861).
• BOA: A.MKT.MHM, (Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi Evrakı), Dosya No: 471, Gömlek No: 35 (H. 08.11.1290/M. 28.12.1873).
• BOA: A.MKT.MHM, (Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi Evrakı), Dosya No: 460, Gömlek No: 39 (H. 06.01.1285/M. 29.04.1868).
• BOA: HR.MKT. (Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi Evrakı), Dosya No: 363, Gömlek No: 97 (H. 07.07.1277/M. 19.01.1861).
• BOA: HR.HMŞ. İŞO. (Hariciye Nezareti Hukuk Müşavirliği İstişare Odası Evrakı), Dosya No: 161, Gömlek No: 52 (H. 13.05.1291/28.06.1878).
• BOA: İ..MMS. (İrade Meclis-i Mahsus), Dosya No: 47, Gömlek No: 1996 (H. 28.07.1290/21.09.1873).