İstanbul Özelinde Şer’iyye Sicillerinde Yer Alan Vergi Dava Kararları Üzerine Bir İnceleme (16.-20. Yüzyıllar)

Yıl 2025, Cilt: 33 Sayı: 65, 237 - 272, 17.07.2025

Derya Yayman

https://doi.org/10.17233/sosyoekonomi.2025.03.12

Öz

Şer’iyye sicilleri, Osmanlı dönemini tüm yönleriyle aydınlatabilecek en önemli arşiv kayıtlarından birisidir. Bu çalışma, Osmanlı vergi yargılaması ve vergi davalarının işleyiş yöntemleri konusunda literatüre önemli katkılar sağlayacaktır. Bu çalışmanın amacı, Osmanlı hukuki yapı, kurumsal alt yapı ve vergi uygulamalarını göz önünde bulundurarak Osmanlının vergi yargılama tarihine ışık tutmaktır. Çalışmada döküman inceleme yöntemi kullanılmıştır. Bu doğrultuda bu çalışmada, İslam Araştırma Merkezi tarafından yayınlanan 1557-1911 yıllarını kapsayan İstanbul mahkemelerine ait 100 ciltlik şer’iyye sicillerinden yararlanılmıştır. İstanbul, Osmanlı’nın son dönemlerine kadar payitaht olmuş bir şehirdir. Bu nedenle bu çalışmada İstanbul şehri örnek alınmıştır. Mahkeme kararlarında yer alan vergi dava kararları tasnif edilmiş, konular belirlenmiş ve veri özeti oluşturulmuştur. Mahkeme kayıtlarında yer alan toplam karar sayısı 52.035’dir. Vergi dava kararları ise bu sayının çok az bir bölümünü (%0,74) içermektedir. En çok alınan karar, vergi gelirlerinin tahsiline müdahale konusuyla ilgilidir. Sicillerde günümüzde örneğine rastlanılmayan mükellef rekabetine ilişkin davaların olması dikkate değerdir. Mahkeme kayıtlarında günümüz yargılama ilkelerini ve vergi yargılama işlevlerini gözeten karar örneklerine rastlanılmıştır. Sonuç itibariyle, kadı/hakim, mahkeme sürecinde çok önemli role sahiptir. Karar örneklerinden, kararlarını, günümüz yargılama ilkeleri ve yargılama işlevlerini gözeterek verdiği anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Şer’iyye Sicilleri , İstanbul , Vergi Davası Kararları , Osmanlı İmparatorluğu , Kadı

A Study on Tax Case Decisions in the Sharia Registers in İstanbul, Particularly (16th-20th Centuries)

Öz

Sharia Registers (Court Records) are among the most important archival records that can illuminate the Ottoman period in all its aspects. Sharia registers are referred to as court records in this text, depending on the subject matter. This study will make significant contributions to the literature on Ottoman tax adjudication and the procedures of tax cases. This study aims to shed light on the history of Ottoman tax adjudication by considering the legal structure, institutional framework, and tax practices of the Ottoman Empire. The document review method was employed in this study. Accordingly, 100 volumes of Sharia Registers, covering the years 1557-1911, published by the Islamic Research Centre, have been utilised, regarding the İstanbul courts. İstanbul was the capital city of the Ottoman Empire until its final years. Therefore, İstanbul city has been taken as an example in this study. Tax case decisions in the court rulings have been classified, subjects have been determined, and a data summary has been created. The total number of decisions in the court records is 52,035. Tax case decisions constitute a tiny portion of this number (0.74%). The most common decision relates to interventions in the collection of tax revenues. It is noteworthy that there are cases related to taxpayer competition in the records, which are not encountered in today’s examples. Examples of decisions that adhere to modern principles of adjudication and tax adjudication functions are found in the court records. Ultimately, the qadi (judge) plays a vital role in the court process. From the examples of decisions, it is evident that decisions are made in consideration of modern principles of adjudication and the functions of adjudication.

Anahtar Kelimeler

Sharia Registers , İstanbul , Tax Case Decisions , Ottoman Empire , Qadi

Kaynakça

• Abdulazim, İ. (2017), “Mecelle’nin Orta Doğu Devletlerine Tesiri”, Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi, 1(1), 8-18.
• Akbulut, İ. (2003), “İslam Hukukunda Suçlar ve Cezalar”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 52(1), 167-181.
• Akgündüz, A. (2006), Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, C:1, 2. Baskı, İstanbul, Osmanlı Araştırmaları Vakfı.
• Akgündüz, A. (2009), “İslam Hukukunun Osmanlı Devleti’nde Tatbikî: Şer’iye Mahkemeleri ve Şer’iye Sicilleri”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 14, 13-48.
• Akgündüz, A. (2019), “İ’lâm”, TDV İslam Ansiklopedisi, <https://islamansiklopedisi.org.tr/ilam--mahkeme>, 21.02.2019.
• Altınöz, İ. (2020), “Osmanlı İmparatorluğu’nda Çingenelerin Sosyoekonomik Yapıları”, OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Uygulama ve Araştırma Merkezi Dergisi, 48(Güz), 1-34.
• Aral, B. (2004), “The Idea of Human Rights as Perceived in the Ottoman Empire”, Human Rights Quarterly, 26, 454-482.
• Aslan, N. & Ö. Korkmaz (2017), “Şer’iyye Sicilleri Işığında Osmanlı Yargılama Hukukunda Ön Soruşturmalar”, Third Sarajevo International Conference on Social Sciences by FBA (Irregular Migration towards EU and Balkan Countries), April 27-30, Sarajevo, Bosnia and Herzegovina.
• Avcı, M. (2016), “Mecelle’ye Göre Hakimin Nitelikleri ve Yargılama Etiği”, TAAD, 7(27), 33-58.
• Aykanat, M. (2019), “Ombudsmanlık Kurumunun Osmanlı Kökleri”, Turkish Studies, 14(1), 91-110.
• Batmaz, E. (1996), “İltizam Sisteminin XVIII. Yüzyıldaki Boyutları”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 18(29), 39-50.
• Becermen, C. (2019), “Klasik Dönem Osmanlı Vergi Sistemi ve Vergi Türleri”, Vergi Raporu, 232, 11-22.
• Bekci, İ. et al. (2021), “Türk Devletlerinde Vergi Anlayış ve Uygulamalarının Biçimsel ve Yapısal Karakteri”, Düzce Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(2), 212-222.
• Berdal, A. (2004), “The Idea of Human Rights as Perceived in the Ottoman Empire”, Human Rights Quarterly, 26, 454-482.
• Beşirli, M. (1999), “385 Numaralı Harput Şer’iye Sicili’nin Tanıtımı ve Osmanlı Şehir Tarihi Açısından Önemi”, OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Uygulama ve Araştırma Merkezi Dergisi, (10), 3-25.
• Cıkay, N. (2021), “Osmanlı’da Cerime Uygulaması ve İstismarı”, Mecmua Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, (6)12, 272-288.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı (N/A), Osmanlı Arşivi, <https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/Sayfalar/Default.aspx>, 01.01.2023.
• Çalı, S. & H. Kuşçu (2018), “452 Numaralı Elbistan Şer’iye Sicil Defterinin 200-300 Sahifelerinin Konu Fihristi 1286-1287 (1869-1870)”, Kesit Akademi Dergisi, (13), 409-445.
• Çoban, F.S. (2021), “İslam Hukukunda Vergiler Zekat ve Vergi Mükellefiyetinde Adaletin Sağlanması”, İhtisas Akademi, <https://ihtisasakademi.tugva.org/islam-hukukunda-vergiler-zekat-ve-vergi-mukellefiyetinde-adaletin-saglanmasi/>, 02.04.2021.
• Doğan, K.C. (2019), “Osmanlı Devleti Klasik Çağında Kadılık Kurumu ve Fonksiyonları”, Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi (ASEAD), 6(4), 34-40.
• Duman, A. (2007), “Kadı Defterleri (Şer’iyye Sicilleri), Mahiyetleri, Muhtevaları ve Islam Hukuku Açısından İncelenmelerinin Önemi”, EKEV Akademi Dergisi, 11(33), 139-156.
• Ekinci, B. (2010), Osmanlı Mahkemeleri (Tanzimat ve Sonrası), 2. Baskı, İstanbul.
• Eliaçık, M. (2021), “Ebussuud Efendi’nin Manzum Fetvâları II: Düzeltme ve Eklemeler”, Akademik Açı, 1(1), 183-196.
• Ergin, O. (1950), “İstanbul’un Eski Adları”, Tarih Dünyası Dergisi, 1(7), 292-296 ve 304.
• Erünsal, İ.E. (2019), “Osmanlı Mahkemelerinde Şahitler”, Osmanlı Araştırmaları, L(III), 1-50.
• Gerber, H. (1988), Economy and Society in an Ottoman City: Bursa 1600-1700, Jerusalem: The Hebrew University.
• Gök, N. (2001), “Osmanlı Diplomatikasında Ferman ve Berat Arasında Benzerlik ve Farklar”, OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, (11), 211-226.
• Günay, B. & A.F. Tekir (2018), “Tanzimat Sonrası Vergi Reformlarının Anayasal Vergilendirme İlkeleri Çerçevesinde Değerlendirilmesi”, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, 24(2), 711-742.
• Günay, R. (2012), “Şer’iye Sicillerinde Mülk Alışverişleri: Kullanılan Usul ve Dil”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 27, 15-24.
• Hatipoğlu, C. (2017), “Geçmişten Bugüne Türk Vergi Yargısı”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 65(1), 85-125.
• Hosainy, H. (2015), “Ottoman Legal Practice And Non-Judicial Actors in Seventeenth-Century İstanbul”, Journal of the Ottoman and Turkish Studies Association, 2(1), Law and legality in the Ottoman Empire and Republic of Turkey, Indiana University Press, 21-36.
• İnalcık, H. (2009), Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ, (Çev. R. Sezer), 14. Baskı, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları.
• Jennings, R.C. (1979), “Limitations of the Judicial Powers of the Kadi in 17th C. Ottoman Kayseri”, Studia Islamica, (50), 151-184.
• Kanberoğlu, N. (2021), “Meclis-i Vükela Tarihi”, Journal of History School, 14(L),145-174.
• Karaosman, M. et al. (2023), “18. yüzyıl İstanbul’unda Mahallelilik Bağlamında Müslim-Gayrimüslim İlişkileri”, Kocatepe İslami İlimler Dergisi, 6(1), 83-110.
• Kaya, P.H. (2021), “Âdem-i Merkeziyetçilik-Merkeziyetçilik Tartışmaları Bağlamında Osmanlı Devleti ve Fransa’da Savaşlar, Mali Baskılar, Kurumsal Değişim”, Sosyoekonomi, 29(50), 433-463.
• Kenan, Y. (2018), “Şer’iyye Sicillerinde Kayıtlı Vakfiyeler ve Kataloğu”, Din ve Hayat Dergisi, 1439, 74-88.
• Koleva-Zvancharova, M. (2023), “To the History of Guilds in İstanbul According to a 19th-Century Register”, III. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyum Bildirileri (651-665), İstanbul.
• Kundakçı, S.K. (2019), “Osmanlı Mahkemesi; Trabzon Örneğinde (1557-1558)”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, (27), 43-72.
• Küçük, H. (2020), “The Bureaucratic Sense of the Forthcoming in Seventeenth-Century İstanbul”, JHoK Journal for the History of Knowledge, 1(1), 1-16.
• Mantran, R. (1991), İstanbul’da Gündelik Hayat, İstanbul.
• Mumcu, A. (2007), Divan-ı Hümayun, Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Mutlu, A. (2009), Tanzimattan Günümüze Türkiye’de Vergileme Zihniyetinin Gelişimi, Hazine ve Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı Yayın No: 2009/30, Ankara: Ümit Ofset Matbaacılık.
• Öz, E. (2004), “Tarihi Perspektiften Osmanlı’da Vergi”, Mevzuat Dergisi, 7(84), 56-66.
• Özükan, B. (2020), Tarihte İstanbul Haritaları (Maps of İstanbul through the Ages), İstanbul: Boyut Yayıncılık.
• Özükan, B. (2020), Tarihte İstanbul Haritaları, İstanbul: Boyut Yayıncılık, İstanbul.
• Özvar, E. & S. Yıldırım (2022), “Long Term Changes in the Creation of New Cash Waqfs in İstanbul”, Bilig, (102), 27-51.
• Özyalvaç, Ş.P. (2023), “18. yüzyılda İstanbul’dan Edirne’ye Yolculuk: Kadı Mehmed Nebih Efendi Örneği”, Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 19, 241-268.
• Rubin, B. (1992), İstanbul Intrigues1950-2014, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Sahillioğlu, H. (1991), “Bâd-ı Hevâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.IV, 416-418.
• Sertoğlu, M. (2015), Osmanlı Tarih Lugati, İstanbul: Kurtuba Yayıncılık.
• Taş, H. (2007), “İhtisâb Mukâta’ası Verilerinin Şehir Ekonomisi Açısından Anlamı: Ankara Örneği”, U.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8(13), 409-436.
• Tekin, A.S. (2019), “Klasik Dönem Osmanlı Devleti İktisadi ve İçtimai Düzeninde Vergi Sistemi”, Akademik Tarih ve Araştırmalar Dergisi, 1(1), 51-71.
• Tepeli, H. (2010), “337 Numaralı Bozkır Şer’iyye Sicilinin Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi”, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Tokatlı, N. & Y. Boyacı (1999), “The Changing Morphology of Commercial Activity in İstanbul”, Cities, 16(3), 181-193.
• Türkmenoğlu, M.A. (2021), “Osmanli Klasik Döneminde Sipahi, Köylü ve Devlet”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (53), 485-503.
• Uçar, O. & A.B. Yereli (2017), “Economic Regulation by Judiciary During the Ottoman Era: Samples from İstanbul Courts Between 17th and 18th Centuries”, Int. J. Economic Policy in Emerging Economies, 10(1), 109-115.
• Uğur, Y. (2015), “Dünya Ölçeğinde Osmanlı İstanbul’u”, in: Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi C:1 (234-249), Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi.
• Uzunçarşılı, İ.H. (2007), Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Yereli, A.B. et al. (2015), “Osmanlı İmparatorluğu’nda Ödeme Gücüne Göre Vergi Uygulamaları: 17. Yüzyıl İstanbul Kadı Sicilleri Üzerine Bir İnceleme”, Niğde Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 8(1), 209-221.
• Yeşilkaya, R. (2018), “16.-17. Yüzyıl İstanbul Kadı Sicilleri’nde Ev ve Kentsel Konumu”, Yüksek Lisans Tezi, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi.
• Yıldız, K. (2018), “Şer’iyye Sicillerinde Kayıtlı Vakfiyeler ve Kataloğu”, Din ve Hayat Dergisi, 1439, 74-88.
• Yıldız, S. & M.K. Bostan (2017), “Tarihsel Süreç İçerisinde Türk Vergi Yargısının Gelişimi”, Muhasebe ve Vergi Uygulamaları Dergisi, 10(7), 107-127.
• Yılmaz, C. (2011), İstanbul Kadı Sicilleri, İstanbul: Seçil Ofset Yayıncılık.
• Yılmaz, C. (2019), İstanbul Kadı Sicilleri, İstanbul: Kültür AŞ.
• Yılmaz, Y. (2019), “Osmanlı Devleti’nde Vergi Sistemi ve Vergi Denetimi”, Vergi Raporu, 232, 11-22.
• Yurtseven, Y. & G.N. Şahin (2016), “Klasik Dönem Osmanlı Hukukunda Padişahın Yargı Yetkisi”, Yıldırım Beyazıt Hukuk Dergisi, (1), 159-206.