Comparative Analysis of Verb Valences in Karachay-Balkar Turkish and Turkey Turkish

Yıl 2022, Cilt: 7 Sayı: 1, 313 - 339, 29.04.2022

Esra Gül Keskin

https://doi.org/10.29110/soylemdergi.1060165

Öz

Verbs bring with them some descriptive elements that they determine according to the their meanings. These complements determined by the verb are called the verb’s valence and differ in each verb.
There may be some changes in the valence of the verbs. These changes; in addition to the fact that the verb undergoes polysemy, becomes passive or causative, it undergoes a change in valence, as well as the use of the case suffixes that connect the complement to the verb, that is, the alternation. The verb may change a complement it has in historical periods, in the development process of the language, this complement may come out of the verb’s valence area, or the case suffixes connecting the complement to the verb may alternate both in the texts of the historical period, in the texts of modern Turkish, and in the dialect areas of a language.
In this study, some common verbs in terms of phonetic and morphologic in Turkey Turkish and Karachay-Malkar Turkish were compared in terms of valence and the differences in these verbs were presented.

Anahtar Kelimeler

Karachay-Malkar Turkish, Turkey Turkish, valence, complement with case, alternation.

Karaçay-Malkar Türkçesi ve Türkiye Türkçesinde Fiil İstemlerinin Karşılaştırmalı Analizi

Öz

Fiiller, cümle kuruluşunda, taşıdıkları anlam(lara) göre belirledikleri birtakım tamlayıcı unsurları beraberinde getirir. Fiilin belirlediği bu tamlayıcı unsurlar fiilin istemi olarak adlandırılmakta ve her fiilde farklılık göstermektedir.
Fiillerin isteminde birtakım değişiklikler meydana gelebilir. Bu değişiklikler; fiilin çok anlamlılığa uğraması, edilgenleşmesi veya ettirgenleşmesi dolayısıyla istem değişikliğine uğramasının yanı sıra tamlayıcıyı fiile bağlayan durum eklerinin de birbirinin yerine kullanılması, yani nöbetleşmesidir. Fiil tarihî dönemlerde sahip olduğu bir tamlayıcıyı dilin gelişim sürecinde değiştirebilir, bu tamlayıcı fiilin istem alanından çıkabilir veya hem tarihî dönem metinlerinde, hem çağdaş Türkçenin metinlerinde hem de bir lehçenin ağız alanlarında tamlayıcıyı fiile bağlayan durum ekleri nöbetleşebilir.
Bu çalışmada Türkiye Türkçesi ve Karaçay-Malkar Türkçesinde ses ve yapı bakımından ortak bazı fiiller istem bakımından karşılaştırılmış ve bu fiillerdeki farklılıklar ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Karaçay-Malkar Türkçesi, Türkiye Türkçesi, istem, durum ekli tamlayıcı, nöbetleşme.

Kaynakça

• Abaylanı Sakinat (2015). Şavaylanı (Abayhanlanı) Davut-Haci. Nalçik: Print Tsentr.
• Ágel, Vilmos ve Klaus Fischer (2010). “Dependency Grammar and Valency Theory”. The Oxford Handbook of Linguistic Analysis (Ed. Bernd Heine ve Heiko Narrog). Oxford University Press, s. 223-256.
• Akaylanı Tahir (2012). Carık Tolkun. Nalçik.
• Akaylanı Tahir (2005). Hakıykat Uvahtısı. Nalçik: Elbrus.
• Akbay, Okan Haluk (2006). Japonca ve Türkçedeki Eylemlerin Üye Yapısı -Dil Öğretimi Amaçlı Bir Karşılaştırma-. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Akbaylanı Azret (1980). Ömürnü İyesi. Çerkessk: Stavropol Kitab İzdatelstvo.
• Akbaylanı Mihail (1980). Küreşni Colunda. Çerkessk: Stavropol Kitab Basmanı, Karaçay-Çerkes Bölümü.
• Appalanı Bilâl (2015). Caşavnu Közgüsü. Çerkessk.
• Appalanı Hasan (1986). Kara Kübür. Çerkessk: Stavropol Kitab Basmanı, Karaçay-Çerkes Bölümü.
• Aydın Özkan, Işıl (2017). Evrensel Dilbilgisi ve Türkçede İstem (Valenz). Doktora Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• Babalanı İbrahim (1996). İgi Kuvum. Nalçik.
• Banguoğlu, Tahsin (2004). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bayramkullanı Alibek (1964). Ahmatnı Canılıçları. Stavropol Kitab İzdatelstvo.
• Bayramuklanı Halimat (1996). Caşavum. Çerkessk: Karaçay-Çerkes Kitab Basma.
• Bayramuklanı Halimat (1962). Karçanı Üydegisi. Çerkessk: Karaçay-Çerkes Kitab İzdatelstvo.
• Bayramuklanı Halimat (1990). Ontört Cıl. Çerkessk: Stavropol Kitab Basmanı, Karaçay-Çerkes Bölümü.
• Buran, Ahmet (1996). Anadolu Ağızlarında İsim Çekimi (Hâl Ekleri). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Caferoğlu, Ahmet (1962). “Muğla Ağzı”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, s. 107-130.
• Demir, Nurettin ve Emine Yılmaz (2006). Türk Dili El Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Doğan, Nuh (2011). Türkiye Türkçesi Fiillerinde İsteme Göre Anlam Değişiklikleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Samsun: 19 Mayıs Üniversitesi.
• Doğan, Nuh (2019). “Türkçede Adlaşma I: Sıfat-fiillerin Söz Dizimsel ve Anlamsal Yapısı”. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 8/20, s. 213-229.
• Erdem, Melek (2004). “Türkmen Türkçesinde Mental Fiillerin İsteme Göre Anlam Değişmeleri”. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I 20-26 Eylül 2004. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, s. 939-950.
• Erdem, Melek (2006). “Türkmen Türkçesinde Hareket Fiillerin ‘İstem’e Göre Anlam Değişmeleri”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C. 3, S. 2, s. 38-50.
• Erdem, Mevlüt (2004). “Eski Anadolu Türkçesinde Fiiller ve Unsurları”. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I 20-26 Eylül 2004. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, s. 951-958.
• Erdem, Mevlüt (2006). “Türkçede Gramatikal İlişkiler ve Anlamsal Roller”. Büyük Türk Dili Kurultayı Bildirileri. Ankara: Bilkent Üniversitesi, s. 523-529.
• Ertane Baydar, Arzu Sema (2009). “Kırım-Tatar Türkçesi Edebî Dilinde Fiil-Tamlayıcı İlişkisine Dair”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 40, s. 25-35.
• Fillmore, Charles J. (1966). Toward a Modern Theory of Case. https://www.semanticscholar.org/paper/TOWARD-A-MODERN-THEORY-OF-CASE.-Fillmore/36611b39aa022368b7905003abda91ab96b753e7, Erişim Tarihi: 11.12.2021.
• Gadiyev, İbragim (1982). Nart Uya. Nalçik: Elbrus Kitap Basma.
• Gurtulanı Salih (2002). Men Tanıgan Kaysın. Nalçik: Elbrus.
• Gurtuyev, Bert (1988). Caşavnu Kılançları. Nalçik: Elbrus Kitap Basma.
• Gülsevin, Gürer (2002). Uşak İli Ağızları (Dil Özellikleri - Metinler - Sözlük). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülsevin, Gürer (2007). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Günay, Turgut (1978). Rize İli Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hubiylanı Nazir (1990). Colla. Çerkessk: Stavropol Kitab Basmanı, Karaçay-Çerkes Bölümü.
• Hubiylanı Osman (1982). Caşav bla Fahmu. Çerkessk: Stavropol Kitab Basmanı, Karaçay-Çerkes Bölümü.
• Hubiylanı Osman (1969). Cukusuz Keçele. Çerkessk: Stavropol Kitab İzdatelstvonu, Karaçay-Çerkes Bölümü.
• Hubiylanı Osman (1968). Murat. Çerkessk: Stavropol Kitab İzdatelstvonu, Karaçay-Çerkes Bölümü.
• İlker, Ayşe (2013). “Ağız Alanlarında Yükleme ve Yönelme Eklerinin Birbiriyle Değişme Sebepleri Üzerine Yeni Bir Bakış”. Prof. Dr. Leyla Karahan Armağanı. Ankara: Akçağ Yayınları, s. 633-649.
• Kagıylanı Nazifa (1968). Culduzla Cuklamaydıla. Çerkessk: Stavropol Kitab İzdatelstvonu, Karaçay-Çerkes Bölümü.
• Kagıylanı Nazifa (1988). Teyri Carık. Çerkessk: Stavropol Kitab Basmanı, Karaçay-Çerkes Bölümü.
• Kahraman, Tahir (1996). Çağdaş Türkiye Türkçesindeki Fiillerin Durum Ekli Tamlayıcıları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Karaağaç, Günay (2013). Dil Bilim Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karabulut, Ferhat ve İsmail Ulutaş (2011). “Türk Dili Sıfat-fiilli Yapı Tipolojisinin Japon, Kore ve Macar Tipolojileri ile Karşılaştırılması”. Turkish Studies, 6/1, s. 1349-1377.
• Karabulut, Ferhat ve Tuba Arı Özdemir (2017). “İstem ve İstem Analizi: Gagavuz Türkçesi ve Türkiye Türkçesi Karşılaştırmalı Bir Çalışma”. Dil Araştırmaları, 2017/21, s. 91-112.
• Karaca, Oktay Selim (2011). Kazak Türkçesinde Fiil İstemleri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Karahan, Leyla (2011). “Fiil-Tamlayıcı İlişkisi Üzerine”. Türk Dili Üzerine İncelemeler (Haz. Ekrem Arıkoğlu, Dilek Ergönenç Akbaba). Ankara: Akçağ Yayınları, s. 249-248.
• Karahan, Leyla (2015). “Bir Hypercorrection (Aşırı Düzeltim) Örneği: Batı Anadolu Ağızlarında Ünlü Nöbetleşmesi”. Alkış Bitigi. Kemal Eraslan Armağanı (Ed. Bülent Gül). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Korkmaz, Zeynep (2005). “Batı Anadolu Ağızlarında Yazı Dilinden Ayrılan İsim Çekimi Ekleri ve Fonologie - Morfologie Bağlantısı”. Türk Dili Üzerine Araştırmalar İkinci Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, s. 222-231.
• Korkmaz, Zeynep (2009). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kulbaylanı Aliy (2016). Kişilik Sınalganda. Nalçik: Elbrus.
• Laypanlanı Bilal, Kazavat. http://www.elbrusoid.org/library/author/Лайпанов%20Билал/, Erişim Tarihi: 11.12.2021.
• Mammelanı İbrahim (2003). Kişi Cerinde. Nalçik.
• Nevruz, Yılmaz (1991). Karaçay-Malkar Türkçesinden Türkiye Türkçesinde Açıklamalı Büyük Sözlük.
• Ölmez, Muradin (2003). Goşayah Biyçe. Nalçik: Elbrus.
• Ölmez, Muradin (2015). Uçhan Ayrıkamnı Hangoşası. Nalçik: Elbrus.
• Özkan Aydın, Işıl (2017). Evrensel Dilbilgisi ve Türkçede İstem (Valenz). Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• Özkan, Nevzat (1996). Gagavuz Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Pasierbsky, Fritz (2003). “Toward a Classification of Complements”. Dependency and valency - Dependenz und Valenz: An international handbook of contemporary research - Ein internationales Handbuch der zeitgenössischen Forschung. (Ed. Ágel Vilmos vd.), Berlin and New York: Walter de Gruyter, s. 803-813.
• Sarıca, Berdi (2006). “Türkçede -E / -İ Durum Eklerinin Karışması Sorunu”. İlmî Araştırmalar, S. 22, s. 205-218.
• Şavalanı Hasan (2009). Anala Avazı. Nalçik: Elbrus.
• Şavalanı Hasan (2006). Cılla. Nalçik: Elbrus.
• Şavalanı Hasan (2003). Duniya Cahanimi. Nalçik: Elbrus.
• Tavkul, Ufuk (2007). “Karaçay-Malkar Türkçesi”. Türk Lehçeleri Grameri (Ed. Ahmet Bican Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları, s. 883-938.
• Tavkul, Ufuk (2020). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tavmurzayev, Dalhat Magomedoviç (2015). Asmaran. Nalçik: Tetragraf.
• Temukkulanı Adil (2010). Gıyı. Nalçik: Elbrus.
• Tesnière, Lucien (1959). Éléments de Syntaxe Structurale. https://archive.org/details/LucienTesniereElementsDeSyntaxeStructurale/page/n257/mode/2up, Erişim Tarihi: 11.12.2021.
• Tolgurlanı Zeytun (2005). Ak Cıyrık. Nalçik: Elbrus.
• Töppelanı Alim (2006). Altın Hardar. Nalçik: Elbrus Kitap Basma.
• Töppelanı Alim (2003). As-Tah. Elbrus: Nalçik.
• Uğurlu, Mustafa (2001). “Türk Lehçelerinin Aktarımında Valenz Sözlüklerin Önemi”. Doğu Akdeniz Üniversitesi, Uluslararası Sözlükbilim Sempozyumu Bildirileri. Gazimağusa, s. 197-206.
• Uzunkaya, Dilek (2020). Altun Yaruk Maitrisimit ve Huastuanift Örneğinde Eski Uygur Metinlerinde İstem ve Bağımlılık. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Denizli: Pamukkale Üniversitesi.
• Van Valin, R. Jr. (1999). “Generalized Semantic Roles and the Syntax-Semantics Interface”,https://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.233.1106&rep=rep1&type=pdf, Erişim Tarihi: 11.12.2021.
• Yaman, Ertuğrul (2007). “Özbek Türkçesinde Tamlayıcı-Fiil İlişkisi ve Bazı Hâl Eklerinin Farklı Kullanılması”. IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri II 24-29 Eylül 2000. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, s. 1907-1920.
• Zankişilanı Huseyin (2008). Umutnu Cürekde Saklay. Nalçik: Elbrus.