STATE POLICIES ON THE CARE OF ORPHANED CHILDREN FROM TO THE OTTOMAN ERA TO THE REPUBLICAN PERIOD IN TÜRKİYE

Yıl 2025, Cilt: 2025 Sayı: Aile Özel Sayısı Cilt -2, 513 - 535, 30.06.2025

Saliha Okur Gümrükçüoğlu

https://doi.org/10.21560/spcd.v2025i88554.1634074

Öz

This study investigates the evolution of social policies aimed at protecting orphaned children from the late Ottoman Empire to the Republic of Turkey. In the Ottoman context, community-based mechanisms such as neighborhood solidarity, religious institutions, and charitable foundations (waqfs) played a central role in meeting the needs of vulnerable children. Within this framework, the practice of tebennî (temporary adoption) was systematically applied, allowing children in need to grow up in a familial environment. However, the demographic and political upheavals of the 19th century—particularly migration and warfare—exposed the limitations of traditional support systems and necessitated formal institutional reforms, especially during the Tanzimat period. The article traces the transition from informal, community-driven care to state-led child protection through the examination of institutions such as Dârüşşafaka, Dârülaceze, and Islahhâneler (reformatories). Furthermore, it analyzes how the Ottoman legacy continues to shape contemporary child welfare practices in Turkey, particularly through the policies implemented by the Ministry of Family and Social Services. Based on historical analysis and archival research, the study concludes that the care of orphaned children has shifted from individualized and localized efforts to institutionalized state responsibility, laying the foundation for the modern social service system.

Anahtar Kelimeler

Adoption , orphan child , Ottoman society , social services.

OSMANLI’DAN CUMHURİYET’E KİMSESİZ ÇOCUKLARIN HİMÂYESİNE İLİŞKİN POLİTİKALAR

Öz

Bu makale, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e kadar kimsesiz çocukların korunmasına yönelik sosyal politikaların dönüşümünü incelemektedir. Osmanlı toplumunda, dayanışma kültürü doğrultusunda mahalleler, vakıflar ve dini kurumlar, kimsesiz çocukların temel ihtiyaçlarını karşılamada önemli rol oynamıştır. Söz konusu dayanışma yöntemleri sayesinde tebennî (geçici evlat edinme) uygulaması sistematik bir şekilde işlemiş, himâyeye ihtiyaç duyan çocukların bir aile ortamında yetişmesini sağlanmıştır. Ancak, 19. yüzyıldaki göçler ve savaşlar bu geleneksel yöntemleri yetersiz kılmış ve Tanzimat reformlarıyla birlikte kurumsal düzenlemeler zorunlu hale gelmiştir. Çalışma, Osmanlıdaki mahalle dayanışmasından modern sosyal politikalara geçişi, Dârüşşafaka, Dârülaceze ve Islahhâneler gibi kurumların rolüyle ele almaktadır. Günümüz Türkiye’sinde, Osmanlı mirasının modern sosyal hizmet uygulamalarına etkileri, Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı tarafından sürdürülen çocuk koruma politikaları bağlamında tartışılmaktadır. Araştırmada tarihsel analiz yöntemi kullanılmış, arşiv belgeleri ve literatür taramasına dayalı veriler değerlendirilmiştir. Sonuçlar, kimsesiz çocukların korunmasının bireysel ve yerel girişimlerden kurumsallaşmış bir devlet politikası haline geldiğini ve bu politikanın modern sosyal hizmet sistemlerine temel oluşturduğunu göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Evlat edinme , kimsesiz çocuk , Osmanlı toplumu , sosyal hizmet.

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı (BOA),
• BOA, Cevdet Adliye (C. BLD), 18/854.
• BOA, Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT.), 1986/70.
• BOA, DH. MKT, 1141/47.
• BOA, DH. MKT, 2480/113.
• BOA, DH. MKT, 251/19.
• BOA, DH. MKT, 2568/15.
• BOA, DH.MKT, 2221/124.
• BOA, DH.MKT, 2214/70.
• BOA, Hariciye Nezareti İdare (HR. İD), 5/27.
• BOA, Dahiliye Nezareti Dârülaceze Müdüriyeti (DH. DACZ.), 2/65.
• BOA, DH. DACZ, 2/62.
• BOA, DH. DACZ, 3/107.
• BOA, DH. DACZ, 4/3.
• BOA, Hariciye Nezareti Siyasi (HR. SYS), 2029/4.
• BOA, İrade Meclis-i Vala (İ. MVL), 584/26270.
• BOA, Kararlar Daire Başkanlığı (1920-1928), 15/59/18.
• BOA, Kıbrıs Milli Arşivi Fetva Eminliği Evrakı (KB. MAA. FE), 9/63.
• BOA, Maliyeden Müdevver Defterler (MAD, d), 123/38.
• BOA, Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF. MKT), 907/20.
• BOA, MF. MKT, 800/72.
• BOA, MF. MKT, 879/38.
• BOA, MF. MKT, 885/43.
• BOA, MF. MKT, 1205/95.
• BOA, MF. MKT, 883/16.
• BOA, Mühimme Kalemi Evrakı (A. MKT. MHM), 302/67.
• BOA, Nüfus Defterleri (NFS.d), 1143.
• BOA, Yabancı Arşiv Makedonya (YB.021.), 120/493.
• BOA, Yıldız Zaptiye Nezareti Maruzatı (Y. PRK. ZB) 5/101.
• BOA, Zabtiye Nezareti Evrakı (ZB.), 329/106.
• Bab Mahkemesi 3 Numaralı Sicil (H. 1077 / M. 1666 - 1667) C.17, Rıfat Günalan, İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Beşiktaş Mahkemesi 2 Numaralı Sicil (H. 966-968/M. 1558-1561) C.42, çev. Yılmaz Karaca, Sinan Satar, İstanbul: İSAM Yayınları, 2019.
• Davud Paşa Mahkemesi 1 Numaralı Sicil (H. 1196-1197/M. 1782-1783), C.79, çev. Rasim Erol, Sabri Atay, İstanbul: İSAM Yayınları, 2019.
• Davud Paşa Mahkemesi 5 Numaralı Sicil.
• Galata Mahkemesi 114 Numaralı Sicil (H. 1083-1085 / M. 1672-1674), C.54, çev. Rıfat Günalan, Mehmet Akman, İstanbul: İSAM Yayınları, 2019.
• Galata Mahkemesi 580 Numaralı Sicil (H. 1221-1222 / M. 1806-1808), C.84, çev. Yılmaz Karaca, Mümin Yıldıztaş, İstanbul: İSAM Yayınları, 2019.
• İstanbul Mahkemesi 154 Numaralı Sicil (H. 1237-1246 / M. 1822- 1831), C. 88, çev. Abdullah Sivridağ, Mustafa Yılmazi, İstanbul: İSAM Yayınları, 2019.
• Rumeli Sadâreti Mahkemesi 272 Numaralı Sicil (H. 1171-1172/M. 1758) C. 74, çev. Salih Kahriman, Mümin Yıldıztaş, İstanbul: İSAM Yayınları, 2019.
• Akbaş, E. (Ed.) (2021). Himâye-i Etfâl Cemiyeti’nden Günümüze Türkiye’de Çocuk Koruma Uygulamaları. Ankara: Türkiye Cumhuriyeti Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı.
• As, İ. (2022). Bir Sosyal Hizmet Kurumu Olarak Dârüleytam. Ankara: Nobel Bilimsel Eserler.
• Ayhan H., Maviş, H. (1994). Dârüşşafaka. DİA, C.9, 7-9.
• Bayrak Ferlibaş, M. (2013). Bir Sosyal Sorumluluk Projesi: Tuna Vilayeti Islahhâneleri. Belleten, 77(279), 2013, 573-636.
• Belediye Kanunu, Kanun No: 1580, Resmi Gazete Sayı: 1471, Erişim Tarihi: 15.01.2025, https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/1471.pdf
• Berber Babalık, B. (2024). II. Dünya Savaşı Yıllarında Korunmaya Muhtaç Çocuklar ve Çocuk Esirgeme Kurumu Faaliyetleri. Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9(2), 111-126.
• Berki, Ş. (1973). Evlad Edinmede Miras. Prof. Dr. Kemal Fikret Arık’a Armağan, Ankara: Sevinç Matbaa, 21-36.
• Bıyıklı, L. (1983). Koruyucu Aile Bakımı. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 16(1), 11-15. Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına Dair Sözleşme, 20.11.1989.
• Canan, İ. (1991) Vakıfların Çocuğun Korunmasına Yönelik Fonksiyonel Yapıları. Aile ve Toplum, 1(2), 56-62.
• Cemiyet-i Tedrisiye-i İslamiye Salnamesi. Dersaadet: Matbaa-i İslamiye, Dersaadet, 1332.
• Çağlar, D. (1982). II. Atatürk ve Cumhuriyet Devrinde Korunmaya Muhtaç Çocuklara Sağlanan Bakım ve Öğretim Olanakları. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 15(2), 1-21.
• Çanlı, M. (2002). Eytam İdaresi ve Sandıklar (1851-1926). Türkler Ansiklopedisi, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 57-74.
• Çiftçi, C. (2003). Osmanlı Döneminde Bursa’da Eytam Keseleri. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 4(5), 81-96.
• Çocuk Koruma Kanunu, Kanun Numarası 5395, Yayınlandığı Resmi Gazete Tarihi 15.07.2005, Sayı 25876.
• Çocuk Koruma Kanununa Göre Verilen Koruyucu Ve Destekleyici Tedbir Kararlarının Uygulanması Hakkında Yönetmelik, Yayımlandığı Resmi Gazete Tarihi 24.12.2006, Sayı 26386.
• Dârüşşafaka Türkiye’de İlk Halk Mektebi: Dârüşşafaka Nasıl Doğdu, Ne Hizmetler Etti, Nasıl Yaşıyor?. (Kanar, M. Haz.), İstanbul: Evkâf-ı İslâmiye Matbaası, 2000.
• Dârülaceze Kuruluş Amacı, Erişim Tarihi: 17.01.2025, https://www.darulaceze.gov.tr/kurulus-amaci/)
• Dönmez, K. (2006). Nesep. DİA, 32, 573-575.
• Düstur, Birinci Tertip, C. l, İstanbul; Ankara: Başvekalet Neşriyat ve Müdevvenat Dairesi Müdürlüğü, H.1289/M.1872.
• Düzbakar, Ö. (2004). Kimsesiz Çocuklar ve Çocuk Haklarının Korunmasına İlişkin Bursa Şer'iyye Sicillerine Yansıyan Örnekler. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 5(6), 87-95.
• Engin, V. (2010). II. Abdülhamid ve Çocuklar. II. Abdülhamid Modernleşme Sürecinde İstanbul, İstanbul: Avrupa Kültür Başkenti, 336-346.
• Ergin, O.N. (1996). Dârülhayr-i Alî. İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul: İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat, 1966.
• Faroqhi, S. (1994). Osmanlı’da Kentler ve Kentliler. (Kalaycıoğlu N. çev.) İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Georgeon, F. (2012). Sultan Abdülhamid. (Berktay A. çev.), İstanbul: İletişim Yayınları.
• Gürer, A.Ş ve Bay, A. (2013). Osmanlı Toplumunda Beslemelik Kurumu. Ankara: Ankara Birleşik Dağıtım.
• Himâye-i Eftâl Cemiyet-i Umûmiyesinin Nizamnâme-i Esasîsi, İstanbul, 1333.
• Karatay, A. (2007). Cumhuriyet Dönemi Korunmaya Muhtaç Çocuklara İlişkin Politikanın Oluşumu. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul.
• Kılınç, M. (2019). Dârüleytamlarda Yürütülen Mesleki Teknik Eğitim Uygulamaları. Atatürk Yolu Dergisi, 64, 211–228.
• Koçu, R.E. (1974). Dârülaceze (1895–1974). İstanbul: İnkılap ve Aka Basımevi.
• Koç, B. (2007). Osmanlı Islahhânelerinin İşlevlerine İlişkin Bazı Görüşler. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 6 (2), 36-50.
• Koruyucu Aile Yönetmeliği, Resmî Gazete, 14.12.2012 Sayı: 28497.
• Konukçu, C.K. (2024). Türkiye Çocuk Esirgeme Kurumu (1923-1981). Çanakkale: Paradigma Akademi.
• Koçer, H. (1991). Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi (1773-1923). İstanbul: MEB Yayınları.
• Kurt, A. (1994). İslam’ın Koruyucu Aileye Bakışı. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1(6), 177-186.
• Kurt, A. (1992). Tanzimat Döneminde Koruyucu Aile Müesseseleri. Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, Ankara: T.C. Başbakanlık Aile Araştırmaları Kurumu Yayınları.
• Kurt, A. (2013). Bursa Sicillerine Göre Osmanlı Ailesi (1839-1876). Bursa: Sentez Yayıncılık.
• Nuhoğlu, H. (1993). Dârüleytam. DİA, C. VIII, 521.
• Okay, C. (2002). Son Dönem Osmanlı Toplumunda Çocuk (1850-1900). Türkler Ansiklopedisi, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 41-56.
• Okur Gümrükçüoğlu, S. (2022). Osmanlı Devleti’nde Evlat Edinme ve Koruyucu Aile Karşılaştırmalı Bir İnceleme. Ankara: Adalet Yayınevi.
• Özbek, N. (2006). Cumhuriyet Türkiyesi’nde Sosyal Güvenlik ve Sosyal Politikalar. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Özbek, N. (1999). II. Abdülhamit ve Kimsesiz Çocuklar Dârülhayr-i Âli. Tarih ve Toplum Dergisi, 182, 1999, 11-20.
• Özcan, T. (2006). Osmanlı Toplumunda Yetimlerin Himâyesi ve Eytam Sandıkları. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 14, s.103-121.
• Özcan, T. (2003). Osmanlı Para Vakıfları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Öztürk, C. (1999). Osmanlıda Bir Mesleki Eğitim ve Çocuk Esirgeme Kurumu: Dârülhayr-i Âli. Milli Eğitim Dergisi, 143, 76-84.
• Öztürk, C. (1999). Islahhâne. DİA, C.19, 190-191.
• Öztürk, N. (1991). Aile Vakıfları. Türk Aile Ansiklopedisi, C.3, Ankara: Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yayınları.
• Shaw, S. (1976). History Of The Ottoman Empire and Modern Turkey. Cambridge: Cambridge University Press.
• Sarıkaya, M. (2007). Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Bir Sosyal Hizmet Kurumu: Türkiye Himâye-i Etfâl Cemiyeti. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 34, 321-338.
• Sarıkaya, M. (2011). Türkiye Himâye-iEtfal Cemiyeti (1921-1935). Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
• Şimşek, A. (2021). Osmanlı Hukuk Sisteminde Yetimlerin Himâyesi ve Maddi Haklarının Korunması -Kurumsal Süreç. Mevzu: Sosyal Bilimler Dergisi, 5, 89-126.
• Uğur, Ç.S. (2018). Türkiye’de Çocuk Koruma Politikaları: Sosyal ve Ekonomik Destek Hizmetinin Rolü. Uzmanlık Tezi, Ankara: T.C. Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı.
• Yazıcı, N. (2007). Osmanlı’da Yetimlerin Korunması Üzerine Bazı Değerlendirmeler. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 48 (1) 1-46.
• Yıldırım, N. (1996). İstanbul Dârülaceze Müessesesi Tarihi. İstanbul: Dârülaceze Vakfı.
• 18059 sayılı Resmî Gazete, 27.05.1983.
• 743 sayılı Türk Medeni Kanunu, Değişik: 16/6/1983- 2846/1.