OSMANLI DEVLETİ’NDE SERBEST ZAMAN VE EĞLENCEYE YÖNELİK HUKUKİ DÜZENLEMELER: 1896 TARİHLİ BİR NİZAMNAME İNCELEMESİ

Yıl 2024, Cilt: 22 Sayı: 4, 143 - 161

Erdoğan Ekinci

https://doi.org/10.33689/spormetre.1501891

Öz

Osmanlı Devleti, farklı milletlerin ve dinlerin bir arada yaşadığı çok kültürlü yapısıyla çeşitli serbest zaman ve eğlence tarzlarının gelişimine zemin hazırlamıştır. Bu etkinlikler genellikle İstanbul gibi büyük merkezlerde yoğunlaşmış ve sadece serbest zaman geçirme amacı taşımamış, aynı zamanda ekonomik, yenilikçi ve birleştirici işlevlere de sahip olmuştur. 19. yy’da, tiyatro, şan kahvesi, balo, dilsiz oyunlar, hokkabazlık, cambazlık, kukla oyunları vd. eğlence türlerinin ve mekanlarının sayısı artmıştır. Ancak, bu eğlence mekanlarında alkol, uyuşturucu, kumar vb. toplumsal normlara aykırı durumlar, çeşitli olumsuzluklara neden olmuştur. Bu olumsuzluklar karşısında Osmanlı Devleti, toplumun ve devletin güvenliği açısından çeşitli tedbirler almayı amaçlayan nizamnameler ve kanunnameler yayınlamıştır. Bunlardan biri, 11 Haziran 1896 tarihinde yayınlanan “Memalik-i Şahane’de Umumun İntibah ve Tenezzühü İçin İcra Olunabilecek Lubiyat ve Lehviyata Dair Nizamname” başlıklı belgedir. Bu araştırma, Osmanlı Devleti’nde serbest zaman ve eğlenceye yönelik hukuki düzenlemeleri içeren nizamnamenin incelenmesi amacıyla yapılmıştır. Araştırmada, nizamnamenin incelenmesi için nitel araştırma yaklaşımlarından biri olan tarihi araştırma yöntemi kullanılmıştır. Bu bağlamda, doküman analizi tekniği ile nizamname üzerinde detaylı bir inceleme yapılmıştır. Nizamnamenin içeriğinin analizinde ise içerik analizi yöntemi kullanılmıştır. Sonuç olarak, nizamnamenin Osmanlı Devleti’nde serbest zaman ve eğlence faaliyetlerinin devlet kontrolünde ve belirlenen kurallar çerçevesinde gerçekleşmesi amacıyla oluşturulduğu belirlenmiştir. Osmanlı Devleti’nde serbest zaman ve eğlence faaliyetlerinin dini, siyasi ve edebi hassasiyetler çerçevesinde şekillendiğini görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Serbest zaman, Eğlence, Osmanlı Devleti, Nizamname

LEGISLATIVE REGULATIONS ON LEISURE AND ENTERTAINMENT IN THE OTTOMAN EMPIRE: AN ANALYSIS OF AN 1896 DATED REGULATIONS

Öz

The Ottoman Empire, with its multicultural structure where various ethnicities and religions coexisted, provided a fertile ground for the development of diverse leisure and entertainment activities. These activities were predominantly concentrated in major centers like Istanbul and served not only as a means of leisure but also had economic, innovative, and unifying functions. In the 19th century, there was an increase in the number of entertainment types and venues, including theaters, musical coffeehouses, balls, mime shows, juggling, acrobatics, and puppet shows. However, these entertainment venues often saw occurrences of socially deviant behaviors such as alcohol consumption, drug use, and gambling, leading to various societal problems. In response to these issues, the Ottoman Empire issued regulations and laws aimed at ensuring the safety of society and the state. One such document is the "Regulation on the Amusements and Recreations that Can Be Performed for Public Amusement and Recreation in the Imperial Territories" dated June 11, 1896. This research aims to examine the regulation concerning leisure and entertainment in the Ottoman Empire. A historical research method, one of the qualitative research approaches, was used for the examination of the regulation. In this context, the document analysis technique was employed to conduct a detailed examination of the regulation. Content analysis was used to analyze the content of the regulation. As a result, it was determined that the regulation was established to ensure that leisure and entertainment activities in the Ottoman Empire occurred under state control and within defined rules. It was observed that leisure and entertainment activities in the Ottoman Empire were shaped within the framework of religious, political, and literary sensitivities.

Anahtar Kelimeler

Leisure, entertainment, Ottoman Empire, regulation

Kaynakça

• Akbaş, H. E., Bozkurt, S. & Yazıcı, K. (2018). Osmanlı Devleti’nde lonca teşkilatı yapısı ve yönetim düşüncesi ile karşılaştırılması. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, (İşletme Tarihi Özel Sayısı), 165-202.
• Akdeniz, H. B. (2017). Batı müziğinin Osmanlı/Türk temsilcileri. Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, 4(10), 63-84.
• Akın, B. A. (2013). Osmanlı’da İslami hükümlerin belirleyiciliğinde varolabilen “gösteri” türleri: “Meddah, karagöz ve orta oyunu”. Zeitschrift für die Welt der Türken/Journal of World of Turks, 5(2), 33-42.
• Araç, Ü. (2022). İktidar ve sanat: Damat İbrahim Paşa’nın hamiliği (1718-1730). İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları. s. 266.
• Arslan, F. (2021). Alkol tüketiminin Osmanlı kamusal hayatında yarattığı sorunlar: İkinci Meşrutiyet Dönemi ve sonrasından örnekler. Vakanüvis: Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 6(2), 478-497.
• Aydınoğlu, T. (2018). Osmanlı dönemi Türk müziğinin Wolfgang Amadeus Mozart’ın eserlerine etkisi. Asya Studies-Academic Social Studies/Akademik Sosyal Araştırmalar, 8(5), 57-66.
• Balay, M. (2019). Osmanlı modernleşmesi ve ortaoyunu. Tiyatro Araştırmaları Dergisi, 30(30), 93-109.
• Berber, O. (2009). Türk kültüründe eğlence ve birlik unsuru olarak düğünler. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10, 1-11.
• Berg, B. L. & Lune, H. (2015). Sosyal tarihsel araştırma ve sözel gelenekler. F. N. Kırali & H. Leblebici (Çev.), Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri içinde. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Birer, M. (2018). Osmanlı eğlence müziği geleneklerinde sosyo-kültürel etkileşimler. Ahenk Müzikoloji Dergisi, 3, 66-83.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi. (2023). Memalik-i şahane’de umumun intibah ve tenezzühü için icra olunabilecek lubiyat ve lehviyata dair nizamname. Yer Bilgisi: Y..PRK.DH.. / 9-28, Belge Tarihi: H-29-12-1313, s.1-9.
• Coşkunsoy, B. Ö. (2019). Osmanlı dönemi İstanbul’da opera mekanları. International Journal of Social, Humanities and Administrative Sciences, 5(17), 590-596. http://dx.doi.org/10.31589/JOSHAS.141
• Çabuk, F. (2020). Osmanlı Devleti’nde memurların müdahil olduğu bazı fuhuş ve fahişe meseleleri üzerine bir değerlendirme (1833-1922). History Studies, 12(4), 1505-1523. DOI: 10.9737/hist.2020.888
• Çak, Ş. E. (2010). Osmanlı eğlence hayatında dans unsurları olarak köçekler, çengiler. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 3(5), 82-95.
• Çinko, M. A. (2020). Osmanlı arşiv belgeleri ışığında İstanbul/Gedikpaşa’da bir yapı adasının 19. yüzyıldan Cumhuriyet’e değişiminin irdelenmesi: Tiyatrodan, mektebe. Meltem İzmir Akdeniz Akademisi Dergisi, 7, 6-30.
• Devellioğlu, F. (2002). Osmanlıca - Türkçe ansiklopedik lügat. 19. Baskı. Ankara: Aydın Kitapevi Yayınları.
• Demir, M. (2018). Osmanlı eğlence hayatında bir alt kültür müzikli kahvehane: Amane kahvehaneleri. Folklor/Edebiyat, 24(93), 35-53. DOI: 10.22559/folkloredebiyat.2017.66
• Demir, Ş. (2011). Tanzimat döneminde bir devlet politikası olarak Osmanlıcılık. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 29, 331-348.
• Dinçer Berdibek, Z. (2017). Ötekinin merceğinden Osmanlı eğlence kültürü. Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, 4(8), 37-58.
• Durkaya, H. (2020). Klasik Türk şiirinde Osmanlı eğlence hayatının bir yansıması: Mehtabiyeler. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 24(24), 173-194.
• Düzgün, D. (2000). Osmanlı döneminde geleneksel Türk tiyatrosunun genel görünümü. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 14, 63-69.
• Erdinçli, İ. (2020). Sarhoşluktan keyif haline: Osmanlı İstanbul’unda içki içme ve meyhâne âdâbı. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 47, 21-44.
• Erdinçli, İ. (2023). 16. yüzyıldan 20. yüzyıla Osmanlı İstanbul’unda meyhane mezeleri ve yiyecekleri. Tarih Araştırmaları Dergisi, 42(73), 151-80.
• Ertuğrul, A. (2009). XIX. yüzyılda Osmanlı’da ortaya çıkan farklı yapı tipleri. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 13, 293-312.
• Fincham, B. (2018). Eğlence sosyolojisi. F. Ü. Selçuk (Çev.), Ankara: Nobel Yaşam.
• Fulin, N. (2009). Osmanlı devletinde yasaklanmış içecekler (1603-1807). Yayımlanmış Doktora tezi. Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilimdalı, Gaziantep.
• Goodwin, J. (1999). Lords of the horizons: A history of the Ottoman Empire. Vintage.
• Gümüş, K. S. (2023). İbrahim Tırsî’nin “eğlence” redifli gazeli üzerine. RumeliDE (Yazım doğru) Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 1, 510-519. DOI: 10.29000/rumelide.1379186
• Güzey, Ö. Ü. (2018). Osmanlı’da ekonomik daralma-eğlence hayatı ve matbaa’nın kullanılmaya başlaması. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6(86), 133-151.
• Harmandar, S. (2020). 19. yüzyılda İstanbul’da değişen eğlence anlayışı ve yeni eğlence mekânları. Erzurum Teknik Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 1(1), 114-117.
• Kaptan, S. (1998). Bilimsel araştırma ve istatistik teknikleri. Ankara: Tekışık Yayınları.
• Karakaya, İ. (2014). Bilimsel araştırma yöntemleri. A. Tanrıöğer (Ed.), Bilimsel araştırma yöntemleri içinde. Ankara: Anı Yayıncılık.
• Köçer, M. (2003). Osmanlı Devleti’nde Türkçülük akımının ortaya çıkması. Fırat Üniversitesi Doğu Araştırmaları Dergisi, 1(3), 10-13.
• Köse, O. (2007). XVIII. yüzyıl sonları Rus ve Avusturya savaşları esnasında Osmanlı Devleti’nde bir uygulama: İstanbul’da içki ve fuhuş yasağı. Electronic Turkish Studies, 2(1), 104-123.
• Kurnaz Şahin, F. (2019). I. Dünya Savaşı ve sonrasında kumarın yaygınlaşması ve Osmanlı Devleti’nin aldığı tedbirler. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 41, 405-426. https://doi.org/10.21497/sefad.586668
• Kutan, Ö. Ç. (2022). 19. yüzyıl İstanbul’unda sosyal ve kültürel hayatın modernleşmesi. Memleket Siyaset Yönetim, 17(37), 83-114.
• Kutlay, E. (2020). Osmanlı modernleşmesinin müzikal boyutu. Z Kültür Sanat Şehir Tematik Dergi, 4, 278-283.
• Küçük, Ş. (2022). Bir menâkıbın aynasından 19. yüzyıl Osmanlısında siyasi ve sosyal hayat Kemal-Nâme-i Düğümlü Baba cild-i sâlis örneği. Akademik Platform İslami Araştırmalar Dergisi, 6(3), 377-398. https://doi.org/10.52115/apjir.1206998
• Naci, M. (2019). Lügat-ı Naci: Osmanlıca Türkçe sözlük. İstanbul: Beyan Yayınları.
• Obuz, Ö. (2017). Cumhuriyet döneminin “çılgınlık gecesi”: Yılbaşı eğlenceleri ve eleştiriler. Tarih Okulu Dergisi, 30, 419-442. http://dx.doi.org/10.14225/Joh1072
• Okumuş, E. (2022). Said Halim Paşa’da Müslüman ahlakı. Muhafazakar Düşünce Dergisi, 18(62), 64-87.
• Önal Kılıç, S. (2018). Edebiyat patronajı açısından Damat İbrahim Paşa dönemine dair genel bir değerlendirme. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 61, 1-14.
• Önen, S. (2018). Toplumsal tarih çerçevesinde İstanbul’daki modernleşme ve eğlence hayatı. Galatasaray Üniversitesi İletişim Dergisi, 29, 301-305.
• Semiz, Y. (2014). İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Türkçülük politikası. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 1(35), 217-244.
• Süngü, Z. (2017). Eğlence kültürünün bir parçası: Osmanlı lâle şenlikleri, çerâğân. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 37, 519-522.
• Şenyurt, O. (2021). Mekânın, zamanın ve eğlencenin sınırlarında Osmanlı’da gazinolar. Mimarlık ve Yaşam, 6(3), 947-967. https://doi.org/10.26835/my.979389
• Türkmenoğlu, M. A. (2019). Osmanlı devletini kurtarma planı: Osmanlıcılık. Tarih ve Gelecek Dergisi, 5(2), 408-427. http://dx.doi.org/10.21551/jhf.601640
• Tolu, O. A. (2021). Orta oyununun sosyolojik yapısı ve modern Türk sanatına etkisi. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 6, 314-323.
• Topuz, E. (2019). Müskirata mesken meyhaneden, balodan bozma baloza: Osmanlı’da eğlence mekânlarının dönüşümü, ihlaller ve tedbirler. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 46, 407-426.
• Ulu, C. (2013). I. Dünya Savaşı ve işgal sürecinde İstanbul'da yaşanan sosyal ve ahlaki çözülme (1914-1922). Tarih Dergisi, 58, 87-129.
• Yasubuğa, S. (2021). Son dönem Osmanlı toplumunda eğlence kültürü açısından sünnet düğünleri. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 28, 675-690.
• Yaycıoğlu, A. (2018). Guarding traditions and laws-disciplining bodies and souls: Tradition, science, and religion in the age of Ottoman reform. Modern Asian Studies, 52(5), 1542–1603. doi:10.1017/S0026749X1700018X
• Yazıcı, H. (2024). Osmanlı dönemi kültür hayatı çerçevesinde Ermeni sanatçılar ve kültürleşme sürecinde opera sanatı. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 38, 987-999.
• Yazıcı, M. (2012). Osmanlı dünyasında içki içme suçuna dair bazı gözlemler (XVI. yüzyıl). The Journal of Academic Social Science Studies, 5(8), 1317-1332.
• Yeniterzi, E. (2000). Divan şiirinde Osmanlı Devletindeki sosyal, ahlâkî ve iktisadî çözülmenin akisleri. A. Aköz, B. Ürekli, R. Özcan (Ed.), Uluslar Arası Kuruluşunun 700. Yıl Dönümünde Bütün Yönleriyle Osmanlı Devleti Kongresi bildiriler kitabı içinde, (ss. 361-377) Konya: Selçuk Üniversitesi.
• Yıldırım, F. (2021). Mühimme defterleri’ne göre Osmanlı Devleti’nde şarap. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 31(1), 495-514. https://doi.org/10.18069/firatsbed.826982
• Yöre, S. (2011). Kültürleşmenin bir parçası olarak Osmanlı’da operanın görünümü. Zeitschrift für die Welt der Türken: Journal of World of Turks, 3(2), 53-69.
• Yöre, S. (2012). Mekân ve müzik: Osmanlı döneminde İstanbul'un çokkültürlü müzikli eğlence mekânları. Belleten, 76(277), 879-904. https://doi.org/10.37879/belleten.2012.879