SATIRALTI SÖZLÜKLERDE MADDE BAŞLARININ EŞANLAMSAL KARŞILIKLARI

Yıl 2018, Cilt: 3 Sayı: 2, 71 - 80, 15.06.2018

Tuğba Poçan

Öz

Satıraltı
sözlükler, madde başlarının tanımlanmasında diğer sözlüklere oranla daha
kısıtlı imkânlara sahiptir. Sözcükleri tanımlamada kullanılan alan sadece
satraltı olduğu için karşımıza alan sıkıntısı çıkmaktadır. Öte yandan satıraltı
tanımlama tekniğinde madde başı karşılıklar verilirken alan sıkıntısı olması nedeniyle
doğrudan ifadeye gidilmeye çalışılması anlam bulanıklığını en aza indirmektedir.
Madde başı olan sözcük en kesin, en net biçimde ifade edilmeye çalışılmaktadır.

Bu
çalışmada ele alacağımız eser Arapça satıraltı 16.yüzyılda yazılmış
Kitabü’l-müsellese adlı satıraltı Türkçe sözlüktür. Yer yer Farsça
karşılıkların da eklenmesiyle sözlük üç dilli bir nitelik kazanmaktadır. Eserin
Türkçesinin 16. yüzyıl olması Arapça-Farsça etkinin en yoğun olduğu dönemlerden
birine rastlamaktadır. Bu bağlamda madde başları 9. yüzyıl Arapçasıyla yazılmış
olan sözcüklerin çoğu zaten bu dönem Türkçesinde olan Arapça ve Farsça
sözcüklerden oluşmaktadır. Bu açıdan satıraltı karşılıklar verilirken zaten 16.
yüzyıl Türkçesine girmiş sözcükler eşanlamlı statüde değerlendirilmiş ve yazar
bu noktada bazı farklı uygulamalara gitmiştir. Bunlardan her biri farklı
açılardan değerlendirilecek ve belirli sınıflandırmalar oluşturulacaktır.
Eşanlamlı karşılıkların verilmesinde nasıl bir yöntemin izlenmiş olduğu ele
alınacaktır. Bunla birlikte o dönemden günümüz Türkçesine geçişte Arapça ve
Türkçe karşılıkların durumu değerlendirilecektir. Örneğin, o dönemde Arapçası
satıraltı Türkçe olarak verilen bir sözcüğün günümüz Türkçesinde yaşayıp yaşamadığı,
etkinliğini azaltıp azaltmadığı gibi çeşitli tespitler sağlanmaya
çalışılacaktır. Çalışmamız metin merkezli bir çalışma olup sözvarlığına
dayanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

eşanlam, satıraltı, sözlük, sözvarlığı

Kaynakça

• Aksan, D. (2007) Her Yönüyle Dil: Ana Çizgileriyle Dilbilim (4. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.Boz, E. (2009). Turkish Studies. Erişim Tarihi.24.12.2013http://turkoloji.cu.edu.tr/DILBILIM/erdogan_boz_sozlukbirim_anlambilimsel_yaklasim.pdf
• Boz, E. (2012). Türk Sözlükbiliminin Problemleri. Turkish Studies, Cilt 7, S. 4
• Clauson, S. G. (1972 ). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford.
• Crystal, D. (2003). Encyclopedia of Language (5. Baskı). Cambridge: Cambridge
• Çelebi, M. (1981). Kutrub Hayatı, Eserleri ve Kitab Al-azmina. Erzurum: Basılmamış Doçentlik Tezi. Erzurum Atatürk Üniversitesi, İslami Bilimler FakültesiKAYNAKLARDelice, İ. (1992). Eski Anadolu Türkçesi ile Yazılmış Satır-arası Bir Kur-an Tercümesi(Gramer-Metin-Çeviri-Sözlük). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü Devellioğlu, F. ( 2007). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara: Aydın Kitabevi Yay.
• Huber, E. (2008). Dilbilime Giriş. İstanbul: Multilingual YayınlarıMutçalı, S.(2015).Arapça-Türkçe Sözlük.İstanbul: Dağarcık YayınlarıÖz, Y. (2010). Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler. Ankara: TDK YaySteingass, F. J. A (1892) Comprehensive Persian-English dictionary, including the Arabic words and phrases to be met with in Persian literature. London: Routledge & K. Paul Üşenmez, E. (2013). Satırarası Tercümelerin Türkçeye Etkisi. Erişim Tarihi.2016, Ekim 26 http://www.emekusenmez.com/2013/03/12/satir-arasi-tercumelerin-turkceye- etkisi/
• Yavuzarslan, P. (2001). Anadolu Sahasında Yazılmış Eski Bir Arapça-Türkçe Sözlük Üzerine Notlar. Türkoloji Dergisi. Sayı: XIV.-I, s. 71-91.
• Yavuzarslan, P. (2009). Osmanlı Dönemi Türk Sözlükçülüğü. Ankara: Tiydem Yay.
• Zenker, J. T. (1866). Türkisch-arabisch-persisches Handwörterbuch. I-II. Leipzig