“YAKA” SÖZCÜĞÜNÜN KÖKEN BİLİMİ YÖNÜNDEN İNCELENMESİ

Yıl 2022, Cilt: 7 Sayı: 2, 43 - 55, 28.12.2022

Hilal Kasar

Öz

Dilde bulunan sözcüklerin kökenini, bu sözcüklerin ses ve anlam değişmelerini araştırmak, köken biliminin ana konusudur. Sözcükler ilk anlamının dışında, zamanla kullanıma bağlı olarak farklı anlamlar kazanabilmektedir. Bu şekliyle köken bilimi, sözcüğün var olduğu toplumun kültürüne, yaşayışına ve diline dair bilgilere ışık tutarak çok geniş bir bilimi içermektedir. Sözcüğün kökenini araştırırken ses değişikliği, anlam değişikliği, konuşulduğu toplumda kullanılma şekli ve biçim bilgisine dikkat etmek gerekmektedir. İlk yazılı metinlerimizden, çağdaş Türk lehçeleri ve Türkiye Türkçesine kadar uzun bir dönem arasında çeşitli ses denklikleri ve ses farklılıkları yoluyla varlığını gösteren yaka sözcüğünün, dilimizde değerli bir kavram alanına da sahip olduğu görülmektedir. Bu çalışmada yaka sözcüğünün kökeni için ilk yazılı metinlerimizden başlayarak tarihî Türk yazı dillerinde öne çıkan eserler taranmış, çeşitli ses denklikleriyle çağdaş Türk lehçelerinde kullanım biçimleri tespit edilmiş ve Türkiye Türkçesine kadar çeşitli anlam değişiklikleri ve söz varlığı detaylı bir şekilde verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

yaka, köken bilimi, anlam bilimi, sözcük bilimi, yapı bilgisi

ETYMOLOGİCAL EXAMİNATİON OF THE WORD “YAKA”

Öz

The main subject of etymology is to investigate the origin of words in a language and the sound and meaning changes of words. Words can gain different meanings over time, depending on their use, apart from the first meaning. In this way, etymology includes a very broad science about the culture, life and language of the society in which the word exists. While researching the etymology of the word, it is necessary to pay attention to the sound change, meaning change, the way it is used in the society in which it is spoken, and the morphology. The word yaka, which shows its existence through various phonetic equivalences and phonetic differences between historical Turkish written languages, contemporary Turkish dialects and Turkey Turkish for a long period of time, has a valuable conceptual field in our language. In this study, the prominent texts in our first written texts and historical Turkish written languages were scanned for the origin of the word yaka. The usage patterns in modern Turkish dialects with various phonetic equivalences have been determined. Various semantic changes and vocabulary up to Turkey Turkish are shown in the study in detail.

Anahtar Kelimeler

collar, etymology, semantics, lexicology, morphology

Kaynakça

• Akalın Ş. H. vd. (2012). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1947). Kutadgu Bilig I, Metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1959). Kutadgu Bilig II, Çeviri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Arıkoğlu, E. (2005). Örnekli Hakasça-Türkçe Sözlük. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ata, A. (1998). Nehcü’l-Ferȃdîs Dizin-Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Axundov A., Mǝmmǝdli İ., Azərbaycan Dilinin Orfoqrafiya Lüğəti. (2013) Bakı: Lider Nəşriyyat.
• Axundov, A. vd. (2006). Azerbaycan Dilinin İzahlı Lüğeti. Bakı: Serq-Qerb.
• Ata, A. (2002). Çağatay Türkçesinin İlk Devri, Harezm-Altın Ordu Türkçesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları.
• Aydın, E. (2007). Şine Usu Yazıtı. Çorum: Karam Yayınları.
• Bayram, B. (2007). Çuvaş Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Böhtlingk, O. (1964). Über Die Sprache Der Jakuten. The Hague: Mouton & Co.
• Caferoğlu, A. (1968) Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ciğa, Ö. (2013). Süheyl ü Nev-Bahâr (Metin-Aktarma, Art Zamanlı Anlam Değişmeleri, Dizin. Yüksek lisans tezi, Dicle Üniversitesi, Diyarbakır.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: At The Clarendon Press.
• Çakır, Y. (2017). Uygur Atasözlerinin Sentaksı. Yüksek lisans tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Afyonkarahisar.
• Dankoff R. vd. (2010). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, 10 Cilt. Topkapı Sarayı Kütüphanesi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Dilçin, C. (1991). Mes'ūd bin Ahmed, Süheyl ü Nevbahār, İnceleme-Metin-Sözlük. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2008). “La Enklitiği ve Türkçede Bir ‘Pekiştirme Enklitiği’” Teorisi. Dil Araştırmaları Dergisi, sayı 2, ss. 35-56.
• Ercilasun, A. B., Akkoyunlu Z. (2020). Dîvânu Lugâti't-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eren, H. (2020). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergin, M. (2021). Dede Korkut Kitabı 1-2. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İsmail, Z., Gümüş, M. (1995). Türkçe Açıklamalı Kazak Atasözleri. Ankara: Engin Yayınları.
• Karaağaç, G. (2021). Türkçe Verintiler Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaya, M. (2018). W. Radloff’un “Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy” Adlı Eserinde Geçen Şor Türkçesine ait kelimeler ve bu kelimelerin çağdaş Şor Türkçesi ile mukayesesi. Yüksek lisans tezi. Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Kirişçioğlu, M. F. (2002). “Sahalar (Yakutlar) ve Saha Türkçesi”. Türkler Ansiklopedisi (XX, 228-241). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Nadelyayev V.M., Nasilov D.M., Tenişev E.R., Şçerbak A.M. (1969). Drevnetyurskiy Slovar. Nauka, Leningrad: Akademiya Nauk SSSR.
• Naskali Gürsoy E., Duranlı Muvaffak. (2020). Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Necip, E. (2013). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü (İ. Kurban, Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eckmann, J. (Tıpkıbasım ve Çeviri yazı); Haz. Tezcan, S., Zülfikar, H.; A. Ata (Dizin-Sözlük) (2004). Nehcü’l-Ferâdîs “Uştmaḫlarnıng Açuq Yolı” Maḥmūd Bin ʿAlî. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Oraltay H., Yüce, N., Pınar, S. (1984). Kazak Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Yayını.
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı Tarih Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, I-II-III. Ankara: MEB Yayınları.
• Radloff, W. (1960). Versuch Eines Wörterbuches Der Türk-Dialecte, III. Gravenhage: Mouton & Co.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines Etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Sarı, C. (2018). Türkmen Türkçesindeki Deyimlerin Tasnifi. Yüksek lisans tezi, Ege Üniversitesi, İzmir.
• Sevortyan E. V. (1989). Etimologiçeskiy slovar’ tyurkskih yazıkov, Obşçetyurkskie imejtyurkskie osnovı na bukvı, C, J i Y. Moskva: Akademiya Nauk SSSR İnstitut Yazıkoznaniya.
• Starostin S., Dybo A., Mudrak O., (2003). An Etymological Dictionary of Altaic Languages. Liden-Boston, Brill.
• Tavkul, U. (2020). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Ş. (1976). Uygurca Metinler II. Maytrısimit Burkancıların Mehdisi Maitreya ile Buluşma Uygurca İptidai Bir Dram. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Tekin, Ş. (1980). Maitrisimit Nom Bitig, Die Uigurische Übersetzung eines Werkes der buddhistischen Vaibhasika-Schule, 1. Teil: Transliteration Übersetzung, Anmerkungen. Berliner Turfantexte 9. Berlin: Akademie Verlag.
• Tekin, T. (2020). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tietze, A. (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati. Sprachgeschichtliches und etymologisches Wörterbuch des Türkei–Türkischen. Dokuzuncu Cilt. Y–Z. İstanbul: Simurg-Wien: Österreichische Akademie der Wissenschaften.
• Toparlı, R., Vural, H., Karaatlı, R. (2003). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uçar, E. (2017). “Sir Gerard Clauson’un Sözlüğündeki ‘Muhtemel Etimolojiler’ Üzerine”. Journal of Old Turkic Studies, (1), 74–90.
• Uyğur, C. V. (2020). Karakalpak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. İstanbu: Eğitim Yayınevi.
• Vámbéry, A. (1878). Etymologisches Wörterbuch der turkotatarischen Sprachen. Leipzig.
• Verbitskiy, V. (2005). Slovar’ Altayskago i Aladagskago Nareçiy Tyurkskago Yazıka. Kazan: Ortodoks Misyoner Cemiyeti Neşriyatı.
• Wilkens, Jens. (2021), Handwörterbuch des Altuigurischen, (Altuigurisch – Deutsch – Türkisch) / Eski Uygurcanın El Sözlüğü, (Eski Uygurca – Almanca – Türkçe). Akademie der Wissenschaften zu Göttingen.
• Yamada, N. (1993). “Sammlung Uigurischer Kontrakte, I-II-III”. Haz. Oda J., Zieme P., Umemura H., Moriyasu T. Osaka: Osaka University Press.
• E- Kaynaklar Nişanyan Sözlük (12.12.2021). 12.12.2021 tarihinde https://www.nisanyansozluk.com adresinden erişildi.
• Türk Dil Kurumu Sözlükleri, Güncel Türkçe Sözlük (12.11.2021). 12.11.2021 tarihinde https://sozluk.gov.tr adresinden erişildi.