Kozmolojik Tasavvurun Sanata Yansıması Olarak Türk Mimarisinde Baldaken Kullanımı ve Kubbe Gelişimi

Yıl 2020, Cilt: 1 Sayı: 1, 37 - 52, 29.12.2020

Burak Paklacı

Öz

Türk mimarlığının tarih sahnesinde boy gösterdiği ilk andan günümüze yapılan incelemeler sonucunda, onun sadece barınma, ibadet, yönetim ve sosyal ihtiyaçları karşılamaya yönelik bir çabayla yetinmediği, bununla beraber kendi inanç dünyasını ve evren tasavvurunu da sanatına yansıttığı görülür. Proto Türklerin; gökyüzü, yeryüzü ve yeraltı olarak tasarladığı üç katmanlı evren anlayışını; kurgan olarak adlandırdığımız mezar yapılarında, yurt tipi çadırlarında ve aynı ön adla tipolojilendirilen türbe ve kümbetlerinde, baldaken kullanımıyla nihayetlendirilip olgunluk seviyesine ulaşan Türk cami mimarisinde görmek mümkündür. Özellikle Mimar Sinan çağında, İslam şehirlerinin evrensel temasını oluşturan kent silüetlerinin, Türk mimarlık tarihinin yüzyıllara dayanan, kapsamlı strüktürel ve örtü sistemi çalışmalarından doğmuş olması, bu durumun mimarlık tarihinin teknik bir zirvesi olmasıyla beraber, Türk evren düşüncesinin de evrensel bir resmi olması açısından dikkate değerdir. Çalışmamızın nihai hedefi; Türk mimarlığını yaratanların yüzyıllar boyu emek verip hayata geçirdiği, merkezi mekân yaratma arzusunu somut örneklerle gözler önünü sermektir. Çalışma buradan hareketle, Orta Asya Türk yaşamında var olan ve konumuzla ilintili emareleri dile getirmenin ardından Büyük Selçuklu, Anadolu Selçuklu ve Klasik Dönem Osmanlı Sanatında zirve noktaya ulaşan kubbe gelişimini okuyuculara aktarmayı da amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kozmoloji, Baldaken, Kubbe, Mimarlık

As The Reflection of The Cosmologıcal Desıgn to Art the Use of Baldaken and Its Dome Development In Turkish Archıtecture

Öz

As a result of the investigations made from the first time that Turkish architecture appeared on the stage of history, it is seen that he was not only content with an effort to meet housing, worship, administration and social needs, but also reflected the understanding of the universe he envisioned in his own world of belief and imagination. Proto Turks; his three-layered understanding of the universe he designed as sky, earth and underground; It is possible to see in the tomb structures we call kurgan, dormitory type tents, and the tombs and cupolas typologized with the same forename, in Turkish mosque architecture that has reached the maturity level with the use of baldaken. Especially in the era of Mimar Sinan, it is remarkable that the city silhouettes, which became the universal symbols of Islam, were born from the centuries-old comprehensive structural and covering system studies of Turkish architectural history, as this is a technical summit of the history of architecture, as well as the universal picture of Turkish universe thought. The most important aim of our work is to reveal the desire of Turkish architecture to create a central space, which has worked for centuries, with concrete examples. From this point of view, he aims to convey to the readers the development of the dome, which reached its peak in the Great Seljuk, Anatolian Seljuk and Classical Ottoman Art, after expressing the signs related to our subject in Central Asian Turkish life.

Anahtar Kelimeler

Cosmology, Baldaken, Dome, Architecture

Kaynakça

• Arık, O. (1967). “Erken Devir Anadolu-Türk Mimarisinde Türbe Biçimleri”, Anadolu Dergisi (Anatolia), Ankara, XI s.57-119.
• Arıkan M. ; Kızılözen G. “Türk Kozmoloji Anlayışının Kültürel Yansımaları Mihrimah Sultan Külliyeleri Örneği” Sosyal Ve Beşeri Bilimler Araştırmaları Dergisi, Bahar 2017, Cilt18-Sayı 39, s. 151.
• Ayverdi, E. ; Yüksel, A. , (1976). “ İlk 250 Senenin Osmanlı Mimarisi” İstanbul Fetih Cemiyeti İstanbul Enstitüsü, No: 72, Baha Matbaası, İstanbul.
• Baykuzu, T. , (2005). “IV. Ve V. Yüzyıllarda Çin’deki Birkaç Hun Hükümdar Kurganı Ve Türbesi Hakkında”, Cilt XY, Sayı 2 Aralık, s. 1-15.
• Benian, E. , (2011). “Mimar Sinan ve Osmanlı Cami Mimarisinin Gelişimindeki Rolü”, Ocak, Bilim ve Teknik Dergisi, s. 41.
• Bozkurt, N., "Çadır", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/cadir#1 (Z.T:25.04.2020).
• Çobanoğlu, Ö. , (1999). “Halkbilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş”, Akçağ Yayınları, Ankara, s. 213.
• Çoruhlu, Y. , (1999). “Kurgan ve Çadır (Yurt)’dan Kümbet ve Türbeye Geçiş”, Geçmişten Günümüze Mezarlık Kültürü ve İnsan Hayatına Etkileri Sempozyumu. 18-20 Aralık 1998, İstanbul Mezarlıklar Vakfı Dergisi, İstanbul.
• Çoruhlu, Y. , (2016). “Eski Türklerin Kutsal Mezarları Kurganlar” İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Deveci, A. , ( 2017). “Türkmen Kültüründe Çadır”, Cilt:10, Sayı: 54, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi.
• Doğan, T. , (2013). “Osmanlı Cami Mimarisi’nde Aydınlatma Düzenleri Açısından Gelişim (XIV. – XVII Yüzyıl)” , Cilt:X, Sayı:I,295-320, YYÜ Eğitim Fakültesi Dergisi.
• Eliade, M. , (1994). Ebedi Dönüş Mitosu, Ankara: İmge Kitabevi.
• Eliade, M. , (1999). “Şamanizm” Çev: İsmet Birkan, Ankara:İmge Kitabevi
• Erarslan, A. , (2018). “Mimar Sinan’ın Altıgen Baldaken Sistemli Camilerinde Taşıyıcı, Örtü Ve Mekân İlişkisi” , (OMAD), Cilt 5, Sayı 13, Kasım İstanbul: Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi.
• Esin, E. , (2001). “Türk Kozmolojisine Giriş”, İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Eyice,S. , "Malkoçoğlu Türbesi", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/malkocoglu-turbesi (05.05.2020).
• Hasol, D. , (2014). “Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü”, İstanbul: Yem Yayınları.
• Karamağaralı, H. , (1999) “Türk Cami Mimari'sinde Mekân Gelişmesi ve Ayasofya Mes'elesi”, (Ekrem Hakki Ayverdi ve Osmanlı Mimarisi Sempozyumu Ankara 1999), Ankara: Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı Yayınları.
• Kılcı, A. , ( 2005). “ Erken Osmanlı Baldaken Türbeleri”, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Kuban, D. , (1997) “Sinan’ın Sanatı ve Selimiye”, İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları.
• Kuran, A. (1977). "Mimar Sinan'ın Eserleri ve Camileri Konusunda Kısa Bir Değerlendirme," Digital Library for International Research Archive, Madde # 2701, http://dlir.org/archive/items/show/2701 (Z.T: 07.12.2020).
• Küçükerman, Ö. ( 1991). “ Kendi Mekanının Arayışı İçinde Türk Evi” , İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu.
• Tuluk, Ö. , (2006). “Osmanlı Camilerinde Mekan Kurgusu Açısından Kare Tabanlı Baldaken Varyasyonları (15.-17.Yy.)”. Cilt 21, No 2, 275-284 Ankara: Gazi Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Dergisi.
• Görsel 1. Çoruhlu Y. , (2016). “Eski Türklerin Kutsal Mezarları Kurganlar” Ötüken Neşriyat, İstanbul. s. 525.
• Görsel 2. Çoruhlu Y. , (2016). “Eski Türklerin Kutsal Mezarları Kurganlar” Ötüken Neşriyat, İstanbul. s.531.
• Görsel 3. Deveci A. , (2017). “Türkmen Kültüründe Çadır”, Cilt:10, Sayı: 54, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, , s.443.
• Görsel 4. http://www.turkosfer.com/turklerde-cadir/ (Z.T: 25.04.2020)
• Görsel 5. https://www.sanatinyolculugu.com/ardistan-mescid-i-cumasi/ ( Z.T: 26.04.2020)
• Görsel 6. https://okuryazarim.com/zevvare-mescid-i-cuma/ ( Z.T: 26.04.2020)
• Görsel 7. https://okuryazarim.com/talhatan-baba-cami/ ( Z.T: 26.04.2020)
• Görsel 8. https://okuryazarim.com/degaron-camisi/ ( Z.T: 26.04.2020)
• Görsel 9. https://okuryazarim.com/barsiyan-mescid-i-cuma/ ( Z.T: 26.04.2020)
• Görsel 10. https://okuryazarim.com/wp-content/uploads/2016/12/Konya-Ta%C5%9FMescit.jpg ( Z.T:26.04.2020)
• Görsel 11. http://www.selcuklumirasi.com/architecture-detail/sircali-mescit ( Z.T: 26.04.2020)
• Görsel 12. http://www.selcuklumirasi.com/architecture-detail/besare-bey ( Z.T: 26.04.2020)
• Görsel 13. https://okuryazarim.com/ architecture-detail /omer-seddad -camii( Z.T: 26.04.2020)
• Görsel 14. https://okuryazarim.com/klasik-osmanli-donemi-mimari-planlari/sehzade-cami-istanbul/ (Z.T: 26.04.2020)
• Görsel 15. Tuluk Ö. İ. , (2006). “Osmanlı Camilerinde Mekân Kurgusu Açısından Kare Tabanlı Baldaken Varyasyonları (15.-17.Yy.)”. Cilt 21, No 2, 275-284 Ankara: Gazi Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Dergisi. s. 276.
• Görsel 16. http://gezgorkocaeli.com/guzergahlar/gez-gor-gebze-turu/gebze-malkocoglu-mehmet-beyturbesi/ ( Z.T: 26.04.2020)
• Görsel 17. http://wowturkey.com/forum/viewtopic.php?p=903242 ( Z.T: 26.04.2020)
• Görsel 18. http://www.evliyalar.net/yakup-celebi-turbesi/ ( Z.T: 26.04.2020)
• Görsel 19. https://www.erolsasmaz.com/foto_y/2012/10/b/1362282046.jpg ( Z.T: 26.04.2020)
• Görsel 20. https://okuryazarim.com/erken-osmanli-donemi-mimari-planlari/edirne-uc-serefeli-cami-2/ (Z.T: 29.04.2020)
• Görsel 21. https://okuryazarim.com/klasik-osmanli-donemi-mimari-planlari/sehzade-cami-istanbul/ (Z.T: 29.04.2020)
• Görsel 22. https://okuryazarim.com/klasik-osmanli-donemi-mimari-planlari/istanbul-rüstem-paşa-cami/ (Z.T:29.04.2020)
• Görsel 23. https://okuryazarim.com/klasik-osmanli-donemi-mimari-planlari/mihrimah-sultan-camiistanbul-edirnekapi/ (Z.T: 29.04.2020)
• Görsel 24. http://www.avundukmimarlik.com.tr/upload/data/images/projects/edirne_selimiye_camii/restorasyon/restorasyon_6plan.jpg ( Z.T: 01.05.2020)
• Görsel 25. https://i.pinimg.com/564x/92/28/4e/92284e4353996894304d397fad1aea6c.jpg ( Z.T: 01.05.2020)
• Görsel 26. https://live.staticflickr.com/2619/4163512555_1940be611c_b.jpg ( Z.T: 01.05.2020)