An Evaluation And a Restitution Proposal on Hussein Aga Bridge Located on Kaystros River

Yıl 2021, , 1 - 33, 15.05.2021

Ender Özbay

https://doi.org/10.29135/std.660753

Öz

In this article, I study and examine the remains of a great bridge of which traces can be observed for 175 m; as well as the remains of an old caravan route with a stone pavement that can be traced for approximately 220 meters. Both of these are located near the town of Tire, which had been developing since the Medieval Era as one of the trade centers and hub of the Küçük Menderes (Kaystros) Basin and became an important commercial focus and an urbanized developed city through the 16th and 17th centuries. The bridge known as Hussein Aga Bridge in the region and of which only few ruins have survived until today, and the stone-paved road remnants, draw attention to a busy route that linked Tire (which was a center that had not lost its importance for ages) with a developed road system. The road system in question consists of various large and small, main and secondary, military and commercial roads that connect the surrounding settlements, transit arteries passing through the region and the capital Istanbul with each orthers. A restitution drawing of the Hussein Aga Bridge’s displaying the structure before the collapse, has been made by evaluating that three data groups: The results of my researches aimed at shedding light on the historical and cultural connections of the bridge; the observations notes and measurements from my survey on the remains of the bridge; and of course the research on historical texts containing data on it. The details and justifications of this restitution drawing, which was made with the support of a few photographs from the mid 20th century, were explained and discussed. According to the results we have obtained; the Hussein Aga Bridge was built in the last quarter of the 17th century, as a dedication to Hussein Aga, one of a three siblings who are mentioned in the Evliya Çelebi’s travel book as a benevolent feudal lords of the era. It was damaged several times and had been repeatedly repaired up untill the early 20th century, losing its aesthetic and architectural qualities. In its last period, the bridge has a makeshift appearance with some masonry remains combined with various piers and iron decks. With the scratchy condition, it continued to be a busy passage until the last quarter of that century. In its original state, typologically, it is understood that it was a monumental structure consisting of a main span (the largest one) and six large spans, and it was a slightly inclined type in two directions. Main-span and sloping facade silhouette, flood splitters (“cutwaters”) made of triangular prismatical masonry masses with pyramidal cones attached on the both upstream / downstream sides of the piers, small relieving arched spans on the body of the piers, and at the top point of the sloped deck the stone newel-post rising over the balustrade walls, all of these constitute the composition that has relations with the bridge architecture tradition of the Ottoman’s Classical Period that matured and characterized in the capital and its surrounding regions.

Anahtar Kelimeler

Tire, stone-bridge, Ottoman bridge architecture, Kaystros, route, caravan routes, arch-bridge, western anatolia

Küçük Menderes Nehri Üzerinde Hüseyin Ağa Köprüsü Hakkında Bir Değerlendirme Ve Restitüsyon Önerisi

Öz

Bu çalışmada, Küçük Menderes Havzası’nın merkezlerinden biri olarak Orta Çağ’dan itibaren gelişim gösteren, 16-17. yy.’lara gelindiğinde ticari yönden önemli bir odak, kentsel açıdan da gelişmiş bir şehir haline gelen Tire’nin yakınlarında izleri 175 m boyunca gözlemlenebilen büyük bir köprünün kalıntıları; bununla birlikte yaklaşık 220 metre boyunca izlenebilen taş döşeme eski bir kervan yolunun kalıntıları ele alınmaktadır. Yörede Hüseyin Ağa Köprüsü olarak bilinen ve bugüne yalnızca kalıntıları ulaşan köprü ve döşeme yol kalıntıları, çağlar boyunca önemini yitirmeyen bir merkez olan Tire’nin gelişkin bir yol sistemiyle ilişkisini sağlayan işlek bir yola dikkat çekmektedir. Söz konusu yol sistemi İstanbul, çevre yerleşimleri ve bölgeden geçen transit arterleri birbirine bağlayan büyük ve küçük, ana ve tali, askeri ve ticari çeşitli yollardan oluşmaktadır. Hüseyin Ağa Köprüsü’nün tarihine, kültürel bağlantılarına ışık tutmaya yönelik araştırmalarımız, litaratür taramalarımız ve somut kalıntılarında yaptığımız rölövenin sonuçları bir arada değerlendirilerek yapının yıkılmadan önceki görünümü canlandırılmaya çalışılmıştır. Yaklaşık olarak 20. yy. ortalarına ait birkaç fotoğrafın da desteğiyle yapılan bu restitüsyonun detayları ve gerekçeleri açıklanmış ve tartışılmıştır. Buna göre; Hüseyin Ağa Köprüsü 17. yy.’ın son çeyreğinde, dönemin -Evliya Çelebi’nin ifadesiyle- âyânlarından olan üç kardeşin birine, Hüseyin Ağa’ya ithafen inşa edilmiş, birkaç kez büyük hasarlar alarak tekrar tekrar onarımlar geçirmiş, estetik niteliklerini ve mimari inceliklerini yitirmiş olarak ayakta tutulduğu 20. yy.’ın son çeyreğine kadar da işlek bir geçit olmayı sürdürmüştür. Bu son döneminde yapı, bazı kâgir kalıntıların çeşitli iskeleler ve demir tabliye ile birleştirilmesiyle eğreti bir görünüm almıştır. Özgün durumunda, ana gözlü - iki yöne hafif eğimli tipte, yedi büyük gözden oluşan anıtsal bir yapı olduğu anlaşılmaktadır. Tüm elemanları ve kompozisyonuyla Osmanlı Klasik Dönemi’nin başkent ve çevresinde olgunlaşıp karakterize olmuş köprü geleneğiyle ilişkili görünmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tire, taş köprü, Osmanlı köprü mimarisi, Küçük Menderes, güzergah, kervan yolları, kemer köprü, batı anadolu

Kaynakça

• Acar, T. (2016). Uşak’ta Türk Dönemi Taş Köprüleri. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi(25), 23-45. http://dergipark.gov.tr/sbe/issue/27211/291199 adresinden alındı
• Acun, H. (2014). Anadolu’daki Namazgâhlı Köprüler. XVI. Oratçağ-Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (18-20 Ekim 2012) Bildirileri (C.1, s.1-14), Ed.: M. Acara Eser, E. Bilget Fataha, & G. Koyun. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları.
• Acun, H. - Özkul Fındık, N. - Müderrisoğlu, F. - Görür, M. - Çerkez, M. - Çetin, H., & Keskin, C. (2013). Türk Kültür Varlıkları Envanteri: Manisa ilçeleri 45. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Akçıl, N. Ç. (2012). Uzunköprü - Ergene Nehri Üzerinde XV. Yüzyılın Ortalarına Doğru İnşa Edilen Köprü. TDV İslam Ansiklopedisi (C.42, s.266-267). İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. URL: https://islamansiklopedisi.org.tr/uzunkopru--ergene
• Armağan, A. M. (2003). Devlet Arşivlerinde Tire. İzmir: Bilkar Bilge Karınca Matbaacılık.
• Armağan, A. M. (2018). Bayındır Tarihi (Köyler - Boylar ve Öncü Kimlikler). İzmir: Bayındır Belediyesi Kültür Yay.
• Arundell, F. V. [2016]. Küçük Asya’da Keşifler (Cilt I - II). (D. Dereli, Çev.) İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Atak, E. (2008). Erken Osmanlı Köprüleri. Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi.
• Atak, E. (2017). Niksar’daki Taş Köprüler. Current Debates In History & Politics - Volume 6 (s. 339-358). London: IJOPEC Publication.
• Aydın Kültür Envanteri. (2012). Ankara: T.C. Aydın Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü.
• Ayönü, Y. (2009). İzmir’de Türk Hakimiyeti’nin Başlaması. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, IX(1), 1-8.
• Baş, A. (2001). Karaman-Bucakkısla-Ermenek Kervan Yolu. V. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı ve Arastırmaları Sempozyumu (Ankara, Nisan 2001) - Bildiriler (s. 57-72). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü.
• Baş, A., & Duran, R. (2002). Karaman Çevresi Yüzey Araştırmaları (Köprüler). VI. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi Sempozyumu (8-10 Nisan 2002) – Bildiriler (s. 137-160). Kayseri: Erciyes Üniv. Fen-Edb. Fak. Sanat Tarihi Bölümü.
• Başaran, M. (2008). Tire Halkevi Dergisi Küçük Menderes (İnceleme Bibliyografya). Türk Kültüründe Tire - II (Sempozyum Bildirileri) (17-19 Kasım 2006) (s. 163-174). İzmir.
• Başaranbilek, E. (Ed.). (2010). Küçük Menderes Araştırmaları -Makaleler- Küçük Menderes Havzasında Coğrafi Yaklaşımla Doğa ve Kültür. İzmir: ÇEKÜL Vakfı / Küçük Menderes Araştırmaları Merkezi.
• Başgelen, N. (2010). Türkiye’nin Tarihi Coğrafyası - Akarsular (3 b.). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Bayatlı, A. (2015). Edirne Taş Köprüleri. Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi.
• Bayhan, M. (1997). Fotoğrafçılık. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi (Cilt 1, s. 602-612). İstanbul: YEM (Yapı-Endüstrl Merkezi) Yayınları.
• Baykara, T. (1993). Gazi Umur Bey ve Batı Anadolu Ticareti. İpek Yolları (UNESCO Deniz Araştırma Gezisi Konferansları, EÜ Edebiyat Fakültesi, 30.10.1990) (s. 1-8). Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Bozkurt, O. (1952). Koca Sinan’ın Köprüleri. İstanbul: İTÜ Mimarlık Fak. Doçentlik Çalışması / Pulhan Matbaası . Büyük Selçuklu Mirası. (2017). (Selçuklu Belediyesi, Konya). URL: http://www.selcuklumirasi.com/architectural-buildings
• Ceylan, M. (2011). Gediz Havzası’nda Tarihi Köprüler ve Fonksiyonel Özellikleri. Atatürk Üniversitesi Doğu Coğrafya Dergisi, 16(25), 103-132. URL: http://e-dergi.atauni.edu.tr/ataunidcd/article/view/1021007375
• Çakmak, Ş., & Yalçın, G. (2018). Yeni Bulgular Işığında Tire Bedesteni. TÜBA-KED(17), 11-24. doi:http://dx.doi.org/10.22520/tubaked.2018.17.001
• Çeçen, K. (1988). Sinan’ın Yaptığı Köprüler. Mimarbaşı Koca Sinan, Yaşadığı Çağ ve Eserleri (Cilt 1, s. 429-438). İstanbul: T.C. Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü.
• Çobanoğlu, A. V. (2007). Oküz Mehmed Paşa Külliyesi. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 34, s. 26-27). İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. URL: https://islamansiklopedisi.org.tr/okuz-mehmed-pasa-kulliyesi--aydin
• Çulpan, C. [2002]. Türk Taş Köprüleri – Ortaçağdan Osmanlı Devri Sonuna Kadar [2.b. (İlk Basım 1975)]. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Darkot, B. (1978). Küçük Menderes. MEB İslam Ansiklopedisi (Cilt 7, s. 710-711). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Daş, E. (2019). Tire’nin Trenleri / Kayıp Zaman, Kayıp Mekan, Kayıp İnsan. İstanbul: Heyamola Yayınları.
• Daş, E. (2019). Yeni Bulgular Işığında Tire Kutu Han . Akdeniz Sanat [Özel Sayı: 21. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştımaları Sempozyumu (Ekim 2017 / Antalya) Bildirileri], 13(23), 295-309. URL: https://dergipark.org.tr/tr/pub/akdenizsanat/issue/49183
• Dayar, M. (2017). Mersin - Mut’taki Mimari Eserler. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Yüksek Linsan Tezi.
• Dibek, U. (2019). Niksar/Talazan Köprüsü Drone Çekimi Videosu. URL: https://www.youtube.com/watch?v=KPfqnDoBemg (A.T.: 16.06.2019)
• Doğer, E. (1998). İlk İskanlardan Yunan İşgaline Kadar Menemen ya da Tarhaniyat Tarihi. İzmir: Sergi Yayınevi.
• Duran, R. - Baş, A., & Özcan, R. (2014). Tarihi Köprüler Aracılığıyla Konya nın Tarihi Ulaşım Ağı Üzerine Değerlendirmeler. XVI. Ortaçağ-Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (Sivas, 2012) Bildiriler (Cilt 1, s. 297-308). Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları.
• Duran, R. - Baş, A., & Özcan, R. (2016). Tarihi Konya Köprüleri. Konya: Konya Büyük Şehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Dursun, Ş., & Duran, R. (2018). Anadolu Selçukluları Dönemi Konya Ticaret Yolları. Konya Kitabı (Cilt XVI, s. 127-146). Konya.
• Dülgerler, O. N. (2006). Karamanoğulları Dönemi Mimarisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Erdoğru, M. A. (Ed..). (2016a). Editörden. İzmir Araştırmaları Dergisi (4), V-VII.
• Erdoğru, M. A. (2016b). Batı Anadolu’da Bir Osmanlı Yerleşimi: İzmir-Bayındır İlçesi. İzmir Araştırmaları Dergisi (4), 117-123.
• Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Haritaları - İzmir (1:100000). (1927). Müdafaa-i Milliye Vekaleti Harita Müdüriyyet-i Umumiyesi Matbaası. URL: https://acikerisim.tbmm.gov.tr/xmlui/handle/11543/2011
• Evliya Çelebi. [2005]. Evliya Çelebi Seyahatnamesi 9. Kitap - Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 306, Süleymaniye Kütüphanesi Pertev Paşa 462, Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Beşir Ağa 452 Numaralı Yazmalarının Mukayeseli Transkripsiyonu-Dizini (1 b.). (Haz.: Y. Dağlı, S. A. Kahraman, & R. Dankoff). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Eyice, S. (1989). Alpullu Köprüsü. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 2, s. 530). İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. URL: https://islamansiklopedisi.org.tr/alpullu-koprusu (A.T.: 16.04.2019)
• Eyice, S. (1992). Büyükçekmece Köprüsü. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 6, s. 520-521). İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. URL: https://islamansiklopedisi.org.tr/buyukcekmece-koprusu (A.T.: 07.04.2019)
• Eyice, S. (1993). Çoban Köprüsü. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 8, s. 350-351). İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. URL: https://islamansiklopedisi.org.tr/coban-koprusu (A.T.: 16.06.2019)
• Eyice, S. (1994a). Drina Köprüsü. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 9, s. 528-529). İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. URL: https://islamansiklopedisi.org.tr/drina-koprusu
• Eyice, S. (1994b). Ekmekçizâde Ahmed Paşa Köprüsü. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 10, s. 547). İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. URL: https://islamansiklopedisi.org.tr/ekmekcizade-ahmed-pasa-koprusu
• Güler, F. (1998). Sazlıbön Köprüsü. Milet Müzesi Yıllığı (2), 30-34.
• Gündoğdu, H. (1995). Erzurum ve Çevresinden Bazı Köprüler II: Çobandede Köprüsü. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi (2), 43-67.
• Güneş, C. (2018). Bizans Anadolu’sunda Askerî ve İdarî Bir Sistem: Thema Sistemi (VII. Yüzyıldan XI Yüzyıla Kadar). Muğla: Muğla Sıtkı Koçma Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi.
• Gür, G., & Dönmez, O. O. (2017). Tire Kültür Varlıkları Envanteri. İstanbul: Tire Belediyesi Kültür Yayınları.
• Gürbüz, S. M. (2012). Kayseri Taş Köprüleri. Kayseri: Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı.
• Halaçoğlu, Y. (2014). Osmanlılarda Ulaşım ve Haberleşme (Menziller). İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayınları.
• Hamilton, W. (1842). Researches In Asia Minor, Pontus,and Armenia (Vol 1). London: John Murray, Albemarle Street.
• Hassan, Ü. (2009). Siyasal Tarih – Açıklamalı Bir Kronoloji. Türkiye Tarihi – 1 (Osmanlı Devletine Kadar Türkler) (Ed.: Sina Akşin) (10. b., s. 137-281). İstanbul: Cem Yayınevi.
• İbrahim Cavid. ([2010]). Aydın Vilâyet Sâlnâmesi R.1307 / H. 1308. (Ed.: M. Babuçoğlu, C. Eroğlu, & A. Şahin,) Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• İlter, F. (1978). Osmanlılara Kadar Anadolu Türk Köprüleri. Ankara: Karayolları Genel Müdürlüğü Yayınları.
• İzmir Kültür Envanteri - Bayındır. (2001). İzmir: T.C. İzmir Valiliği İl Kültür Müdürlüğü.
• İzmir Kültür Envanteri - Tire. (2001). İzmir: TC İzmir Valiliği İl Kültür Müdürlüğü.
• İzmir Taşınmaz Kültür Varlıkları Envanteri. (2012). İzmir: T.C. İzmir Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü.
• Jervis, T. B., & von Weiss, F. (1855). Topographical Map Greece, Turkey in Europe, the Archipelago and Part of Asia Minor (Southeast Sheet). London: John Petheram. David Rumsey Historical Map Collection. URL: https://www.davidrumsey.com/luna/servlet/detail/RUMSEY~8~1~325348~90094296:-Southeast-Sheet--Topographical-Map?sort=pub_list_no_initialsort%2Cpub_list_no_initialsort%2Cpub_date%2Cpub_date
• Karakaya, E. (2001). Kanûnî Köprüsü. TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 24, s. 332). İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. URL: https://islamansiklopedisi.org.tr/kanuni-koprusu
• Karakaya, E. (2012). Tire (Mimari). TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 41, s. 197-199). İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. URL: https://islamansiklopedisi.org.tr/tire#2-mimari
• Karayaman, M. (2008). Cellât Gölü’nden Sağlık Ovası’na. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 24(72), 693-708. URL: https://dergipark.org.tr/tr/pub/aamd/issue/52917
• Keçış, M., & Güneş, C. (2018). Bizans’ın Anadolu’daki Yeni Düzeni: Thema Sistemi’nin Ortaya Çıkışı ve Problemler. Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırmaları Dergisi, 19 (43) (Sıtkı Koçman’ın Anısına Armağan), 95-107. URL: https://dergipark.org.tr/sobbiad/issue/39955/504160
• Kiepert, H. (1890F). Westliches Klein Asien - Sheet 8 (VIII) (1:250,000). Specialkarte vom Westlichen Kleinasien. Berlin, Germany: Dietrich Reimer Verlag. 12 06, 2018 tarihinde The New York Public Library - Digital Collections: Lionel Pincus and Princess Firyal Map Division: https://digitalcollections.nypl.org/items/95d525da-59e6-96a8-e040-e00a18066a71 adresinden alındı
• Kiepert, R. (1905). C1. Smyrna. Karte von Kleinasien in 24 Blatt. Massstab 1:400,000 (1902 - 1916), 1st Edition. Berlin: Dietrich Reimer (Ernst Vohsen). 12 07, 2018 tarihinde The New York Public Library - Digital Collections: Lionel Pincus and Princess Firyal Map Division: https://digitalcollections.nypl.org/items/95d1a99c-80e3-c2f1-e040-e00a18064f41 adresinden alındı
• Kiepert, R. (1911). C1. Smyrna. Karte von Kleinasien - Massstab 1:400000, in 24 Blatt [1908-1914], 2nd Edition. Berlin: Dietrich Reimer (Ernst Vohsen). 12 08, 2018 tarihinde The New York Public Library - Digital Collections: Lionel Pincus and Princess Firyal Map Division: https://digitalcollections.nypl.org/items/95d04112-04fa-4164-e040-e00a18067503 adresinden alındı
• Kunt, M. (2009). Siyasal Tarih. Türkiye Tarihi - 2 (Osmanlı Devleti -1300-1600) (Ed.: Sina Akşin) (10. b., s. 21-144). İstanbul: Cem Yayınevi.
• Kutlay, Ş. (2012). Diyarbakır İli Köprüleri. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi.
• Kuyulu, İ. (1992). Kara Osman-Oğlu Alilesine Ait Mimari Eserler. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Küçük, C. (1988). Abdülaziz. TDV İslam Ansiklopedisi (C.1, s.179-185). İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. URL: https://islamansiklopedisi.org.tr/abdulaziz
• Kürüm, M. (2012). Sazlıköy Ramazan Paşa Köprüsü. Aydın İl Tarihi (s. 309). Ankara: T.C. Aydın Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
• Luther, U. M. (1989). Historical Route Network Of Anatolia (Istanbul – Izmir – Konya) 1550’s to 1850’s: A Methodological Study. Ankara: Atatürk Supreme Council for Culture (AKM), Language and History Publications of Turkish Historical Society.
• Meriç, R. (1988). Antik Dönemde Küçük Menderes Havzasının Tarihsel Coğrafyasına Genel Bir Bakış. Ege Coğrafya Dergisi, 4(1), 202-213. URL: https://dergipark.org.tr/tr/pub/ecd/issue/4890/67092
• Meriç, R. (2009). Das Hinterland Von Ephesos - Archäologisch-topographische Forschungen im Kaystros-Tal. Wien: Österreichisches Archäologisches Institut.
• Mete, Z. (2012). Tire (Tarih). TDV İslam Ansiklopedisi (Cilt 41, s. 195-197). İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. https://islamansiklopedisi.org.tr/tire
• Michaud, J. F., & Poujoulat, J. F. (2015). İzmir›den İstanbul›a Batı Anadolu 1830. İstanbul: Say Yayınları.
• O’Connor, C. (1993). Roman Bridges. Cambridge: Cambridge University Press.
• Osmanlı Padişahları. (2019). Türk Tarih Kurumu. URL: http://www.ttk.gov.tr/tarihveegitim/osmanli-padisahlari/ (A.T.: 16.02.2019)
• Özbay, E. (2020). Büyük Mendere, Küçük Menderes ve Gediz Havzalarındaki Türk Dönemi Köprüleri. İzmir: Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Özkan, M. K. (2012a). Çavuş Köprüsü. Aydın İl Tarihi (s. 274). Ankara: T.C. Aydın Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
• Özkan, M. K. (2012b). Çatma Köprü. Aydın İl Tarihi (s. 288). Ankara: T.C. Aydın Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
• Parlak, S., Kapar, M. A., & Kun, H. İ. (2018). Ermenek’te Baraj Suları Altında Kalan Bir Eser. Ermenek Araştırmaları - 1 (s. 8-35). Konya: Palet Yayınları.
• Pitcher, D. E. [2013]. Osmanlı İmparatorluğu’nun Tarihsel Coğrafyası (Başlangıcından 16. Yüzyılın Sonuna Kadar) (4 b.). (B. Tırnakcı, Çev.) İstanbul: YKY.
• Pullukçuoğlu Yapucu, O. (2006). Aydın Sancağı 1845-1914 (Sosyal, Ekonomik, İdari, Kültürel Durum). İzmir: Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı Doktora Tezi.
• Pullukçuoğlu Yapucu, O. (2017). Trade Roads and Commercial Places In The Hinterland of İzmir. Geçmişten Günümüze İzmir: Beşeri ve Kültürel Etkileşimler |İzmir From Past to Present: Human and Cultural Interactions| - Uluslararası Sempozyum (4-7.11.2015) Bildirileri (s. 362-372), (Ed.: M. Espagne, R. G. Gürtekin Demir, S. Verger, & P. Aydemir). İzmir: İzmir Büyük Şehir Belediyesi.
• Pullukçuoğlu Yapucu, O., & Özgün, C. (2011a). Batı Anadolu’nun Yol Ağı: Araştırmalar – II (Kuşadası Limanı ve Kervanyolları). Tarih Okulu | The International Journal of the History School(X (Mayıs-Ağustos)), 59-71.
• Pullukçuoğlu Yapucu, O., & Özgün, C. (2011b). Batı Anadolu’nun Yol Ağı Araştırmaları – III (İzmir’in Ardalanında Kervan Yolları). Tarih İncelemeleri Dergisi, XXVI(2 / Aralık), 527-549.
• Ramsay, W. M. ([1960]). Anadolu’nun Tarîhî Coğrafyası. (M. Pektaş, Çev.) İstanbul: MEB Milli Eğitim Basımevi. SALT Research “Fotoğraflar” Koleksiyonu. (tarih yok). Köprü - Bridge. SALT Research, Ülgen Ailesi Arşivi’nden, İstanbul. URL: https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/72061?mode=simple
• Sarıbey Haykıran, A. (2013). Aydın Vilayeti’nde Çiftlikler (1839-1918). İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Doktora Tezi.
• Sarıbey Haykıran, A., & Can Tunalı, A. (2012). XIX. Yüzyılda Aydın. Aydın İl Tarihi (s. 125-129). Ankara: T.C. Aydın Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
• Sevin, E. İ. (2005). Bayındır’da Türk Dönemi Yapıları. İzmir: Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk-İslam Sanatı Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi.
• Sezen, T. (2017). Osmanlı Yer Adları (2 b.). (Ed.: A. Torun, M. Şener, & S. Dutoğlu) Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. URL: https://www.devletarsivleri.gov.tr/varliklar/dosyalar/eskisiteden/yayinlar/genel-mudurluk-yayinlar/osmanli_yer_adlari.pdf
• Sezer, I., & Demircan, Ö. (2016). Türk Fotoğrafında Yeni Bir Soluk: Deneysel/Kurgu Fotoğraf. Yedi: Sanat Tasarım ve Bilim Dergisi (15), 41-52. URL: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/203788
• Soylu, H. (1999). Çobandede Köprüsü’nün Coğrafi Konumu ve Önemi. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi (5), 141-150.
• Sürgevil, S. (2000). Kemalpaşa (Nif) ve Çevresinin Tarihi. İzmir: Kemalpaşa Kaymakamlığı Köylere Hizmet Götürme Birliği Yayınları.
• Şeker, M. (Ed.). (1994). Türk Kültüründe Tire (Eylül 1993 Tarihli Sempozyum Bildirileri). Ankara: Türkiye’de Diyanet Vakfı Yayınları.
• Şeker, M. (1998). Aydınoğulları Beyliği ve Ayasuluğ. Birinci Uluslararası Geçmişten Günümüze Selçuk Sempozyumu (4-6 Aylül 1997) / Bildiriler (s. 265-274). İzmir: Selçuk Belediyesi Kültür Yayınları.
• Şeker, M., & Taşcan, A. (Ed.). (2008). Türk Kültüründe Tire II (17-19 Kasım 2006 Tarihli Sempozyum Bildirileri). İzmir: Tire Belediyesi.
• Tanyeli, G. (2000). Türkiye Köprüleri. Türkiye’nin Köprüleri (s. 10-23). İstanbul: Koç Allianz Hayat Sigorta A.Ş.
• TKGM. (2019). Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Parsel Sorgulama Uygulaması: URL: https://parselsorgu.tkgm.gov.tr/
• Tokluoğlu, F. (1937). Tire Çevre İncelemeleri.
• Tokluoğlu, F. (1946). Tire. ..............
• Tuncer, O. C. (2007). Anadolu Kervan Yolları. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Tunç, G. (1978). Taş Köprülerimiz. Ankara: T.C. Bayındırlık Bakanlığı Karayolları Genel Müdürlüğü.
• Tüfekçioğlu, A. (2002). Bursa-Çanakkale Yolu Üzerindeki Köprüler ve Hanlar. Uluslararası Sanat Tarihi Sempozyumu - Prof. Dr. Gönül Öney’e Armağan (10-13 Ekim 2001) Bildiriler (s. 555-565). İzmir: Ege Üniversitesi.
• Umar, B. (1993). Türkiye’deki Tarihsel Adlar. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Ülker, N. (1994). Tire’de Osmanlı Dönemi Türk Kitabeleri. Türk Kültüründe Tire (s. 97-112). Ankara: Türkiye’de Diyanet Vakfı Yayınları.
• Üstünes, Y., Durmuşlar, F., & Sarıyıldız, S. (2018). Tire’nin Tarihi Ticari Yapıları: Bedesten, Hanlar, Arasta ve Çarşı. Uluslararası Küçük Menderes Araştırmaları ve Tire Tarihi Sempozyumu (Tire, Mayıs 2018) - Bildiriler. 2, s. 299-311. Ankara: Tire Belediyesi Kültür Yayınları. URL: https://www.researchgate.net/publication/332407294_Tire’nin_Tarihi_Ticari_Yapilari_Bedesten_Hanlar_Arasta_ve_Carsi
• Yalçın, G. (2018). Tire’de Erken Dönem Osmanlı Mimarisinin Analizi. İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Yüksek Linsans Tezi.
• Yaşayacak, İ., & Daş, E. (2019). Kuşadası Öküz Mehmet Paşa Külliyesi. Kuşadası’nın Banisi Öküz Mehmet Paşa [Kuşadası Öküz Mehmet Paşa Sempozyumu (1-3 Kasım 2019) Bildiriler] (s. 225-239) (Ed.: M. A. Erdoğru, & M. Ökçesiz). Aydın: Kuşadası Kültürel ve Tarihi Mirası Koruma Derneği.
• Yeşilbaş, E. (2017). Diyarbakır Köprüleri. Ankara: Bilgin Kültür Sanat Yayınları.
• Yılmazçelik, İ., & Erdem, S. (2013). XIX. Yüzyılın Sonlarında Harput’tan Geçen Karayolu Güzergahları ve Harputtaki Köprüler. Geçmişten Geleceğe Harput Sempozyumu. Elazığ: Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi.