Repairs of Fethiye Camii From the Second Half of the Nineteenth Century to Post-1894 Earthquake in the Light of Ottoman Manuscripts

Yıl 2020, , 81 - 95, 30.04.2020

Mine Esmer , Arzu Ulaş

https://doi.org/10.29135/std.661332

Öz

This paper tries to shed light on the repairs of Fethiye Camii, by archival Ottoman manuscripts. The Fethiye Camii, located at Çarşamba neighborhood in Istanbul, is known to have been converted to a mosque at the end of the sixteenth century from the two adjacent churches of the Pammakaristos Monastery belonging to the Mid and Late Byzantine Periods. Ottoman manuscripts dated to the second half of the nineteenth century including the post-1894 period from the Archives of the Presidency of the Repuclic of Turkey and Atatürk Library Manuscript Collection were examined and transcribed into the Latin alphabet. Consequently, it was determined from the related documents that the building was repaired in 1862, between 1861-1874, and after the 1894 earthquake. The information obtained from archival documents, compared with the traces on the structure, information through the written sources, and archival photographs helped in understanding and interpreting the past repairs for the above-mentioned period. There is not always sufficient and obvious information about past repairs of historic buildings. In other words, in many cases, a combination of various sources of data is used to drain crumbs of information. Therefore, archival documents, combined with the information obtained from photographs, provide a concrete basis for interpreting the changes in the structure. At the same time, they contribute to the comprehension of the approaches, the understanding of the period, as well as the quality and the number of materials used in which the relevant repair was done. As an output of the examination of the manuscripts, it is interesting to find out that the repair of a structure delivered to a craftsman as a force account work by the state cannot be accomplished in case the craftsman is not able to run the repair process due to any obstacle. Besides, the latest engravings in the Ottoman Period, repair of the roof of its sultan’s lodge, and outer prayer hall and changes in the physical appearance of its minaret are discussed in this article in the light of the information obtained through the archival data. To conclude, this article which is a joint work of a conservation architect and a historian sets a good example for the efficiency of interdisciplinary collaboration and cooperation.

Anahtar Kelimeler

Pammakaristos, monastery, churches, 1894 İstanbul earthquake, force account work

Arşiv Belgeleri Işığında 19. Yüzyılın İkinci Yarısından 1894 Depremi Sonrasına Fethiye Camii Onarımları

Öz

Bu makalede Fethiye Camii’nin 19. yüzyılın ikinci yarısından 20. yüzyıl başına uzanan süreçteki onarımlarına ışık tutan arşiv belgeleri değerlendirilmiştir. 16. yüzyıl sonunda Orta ve Geç Bizans Dönemlerine ait iki kiliseden dönüştürülmüş olan Fethiye Camii, İstanbul’da, Fatih İlçesi’nin Çarşamba Semti’nde yer alır. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri’nin Osmanlı Arşivi ve Atatürk Kitaplığı Evrak Koleksiyonu taranarak ulaşılan belgelerden yapının 1862, 1861-1874 yılları arası ve 1894 depremi sonrasında onarım gördüğü tespit edilmiştir. Bu belgelerden elde edilen bilgiler, yazılı kaynaklar, arşiv fotoğrafları ve yapının kendi üzerindeki izler ile karşılaştırılarak söz konusu süreçte yapının geçirmiş olduğu değişiklikler yorumlanmaya çalışılmıştır. Tarihi yapıların geçmiş onarımlarıyla ilgili yeterli bilgiye ulaşmak her zaman kolay değildir. Çok çeşitli bilgi kaynakları özenle taranarak çoğu zaman sadece ufak bir bilgi kırıntısı elde edilebilmektedir. Arşiv belgeleri, fotoğraflar üzerinden elde edilen bulgularla birleştirilince yapının geçirdiği değişikliklerin yorumlanmasında somut bir temel oluşturmaktadır. Aynı zamanda bu belgeler dönemlerinin yaklaşım ve anlayış biçimlerinin öğrenilmesine, kullanılmış olan malzemelerin ve ihtiyaç duyulan tamirlerin niteliğinin anlaşılmasına katkı sunarlar. Bu makale kapsamında incelenen belgelerde görülmüştür ki: Emanet usulü ile bir ustaya/kalfaya teslim edilmiş olan bir yapının onarımı, o kişiye bir şey olması durumunda yapılamamaktadır. Bu bilgi, ilgili dönemde bir yapının onarımına yaklaşımı ortaya koyması açısından oldukça ilginçtir. Yapının 20. yüzyılda görülen son iki dönem kalem işi bezemesi, hünkâr kasrı ve son cemaat yeri çatısı onarımları ile minaresinin görünümündeki değişikliklerin değerlendirildiği bu makale koruma uzmanı bir mimar ile bir tarihçinin ortak çalışması sonucu ortaya çıkmıştır. Bu çalışmanın disiplinler arası ortak çalışma ve işbirliğinin verimliliği konusunda da iyi bir örnek oluşturduğu düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Pammakaristos, Manastır, Kilise, 1894 İstanbul depremi, emanet usulü

Kaynakça

• Asutay-Effenberger, N. (2007). Zum Datum der Umwandlung der Pammakaristoskirche in die Fethiye Camii, Byzantion, 77, 32–41.
• Ayvansarayi, H. E. (2001). Hadikatü’l Cevami, İstanbul Camileri ve Diğer Dini-Sivil Mimari Yapılar, Ankara: İşaret Yayınları.
• Canatar, M. (ed.). (2004). İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri II, 1009 (1600) Tarihli, İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları.
• Ebersolt, J. (1913). Les Eglises de Constantinople, Paris: Ernest Leroux.
• Esmer, M. (2012). İstanbul’daki Orta Bizans Dönemi Kiliseleri ve Çevrelerinin Korunması İçin Öneriler, (Yayımlanmamış Doktora tezi), İstanbul Teknik Üniversitesi/Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Esmer, M. (2013). İstanbul’da Orta Bizans Dönemi’ne ait Üç Anıt ile Çevrelerinin Bütünleşik Olarak Korunması için Öneriler, Tasarım+Kuram, 15, 35–55.
• Esmer, M. (2019). Evaluating repairs and interventions of the Fethiye Camii through the perspective of contemporary conservation ethics and principles, Adalya, 22, 401-428.
• Esemenli, D. (1993). Dalgıç Ahmed Ağa, TDV İslam Ansiklopedisi (C.8, 431-432), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Eyice, S. (1980). Son Devir Bizans Mimarisi, İstanbul’da Palaiologoslar Devri Anıtları, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Eyice, S. (1995). Fethiye Camii, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi (C.1, 300-301) İstanbul: Tarih Vakfı ve Kültür Bakanlığı Yayını.
• Hallensleben, H. (1963-64). Untersuchungen zur Baugeschichte der ehemaligen Pammakaristoskirche, der heutigen Fethiye Camii in İstanbul, Istanbuler Mitteilungen, 13-14,128-93.
• İpşirli, M. (Ed.). (1989). Tarih-i Selânikî I (971-1003/1563-1595), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Karaman, S. & Dağlı, Y. (Ed.). (2008). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: İstanbul, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Mango, C. & Hawkins, J. W. (1962-63). Report on Field Work in Istanbul and Cyprus, Dumbarton Oaks Papers, 18, 319-333.
• Mazlum, D. (2004). Fethiye Camii’nin 18. Yüzyıl Onarımları, Sanat Tarihi Defterleri 8, Metin Ahunbay’a Armağan, Bizans Mimarisi Üzerine Yazılar,167-183.
• Paspates, A.G. (1877). Byzantinai, Meletai: Topografikai kai Historikai, Konstantinopolis: Koromela.
• Van Millingen, A. (1912). Byzantine Churches in Constantinople, Their History and Architecture, London: Macmillan and Company.
• OSMANLI ARŞİVİ BELGELERİ
• A.{DVNSMHM.d.72/154 / 28 Cemaziyelahir 1002 / 21 Mart 1594.
• A.{DVNSMHM.d.73/831 / 20 Zilhicce 1003 / 26 Ağustos 1595
• KK.d.07102.00058 / Tarihsiz belge
• EV_d_17784_00008 / 9 Zilkade 1278 / 8 Mayıs 1862
• İ.EV.14/ 4 / 20 Muharrem 1314 / 1 Temmuz 1896
• ŞD. 183/24 / 21 Rebiülahir 1325 / 3 Haziran 1907
• İ.EV.45/ 12 / 18 Cemaziyelahir 1325 / 29 Temmuz 1907
• DH_UMVM_00075_00017_005_001
• DİĞER ARŞİV KAYNAKLARI
• Atatük Kitaplığı_Evrak Koleksiyonu_ Pertevniyal Valide Sultan Arşivi PVS_Evr_01355 / Tarihsiz belge
• Dumbarton Oaks Araştırma Kütüphanesi Fotoğraf Arşivi, Fot. No: BF.P.2003.000965
• Dumbarton Oaks Araştırma Kütüphanesi Fotoğraf Arşivi, Fot. No: H57-916 2006.000268