15 ve 16. Yüzyıl Mavi-Beyaz Seramikleri: Osmanlı, Safevi ve Çin Hanedanlığı Örneklerinin Üslup Bağlamında Karşılaştırılması

Yıl 2018, Cilt: 27 Sayı: 1, 265 - 301, 29.04.2018

Sevcan Ölçer

https://doi.org/10.29135/std.391638

Öz

Osmanlı, Safevi ve Çin Hanedanlıkları, tarih boyunca doğu ve batı arasında köprü kuran, nitelikli sanat ürünleriyle kültür birikimlerini ortak bir senteze dönüştüren büyük medeniyetlerdendir. Özellikle 15 ve 16. yüzyıllarda Anadolu, Orta Asya ve Uzak Doğu’da hüküm süren bu devletler, politik veya sosyo-ekonomik nedenlerle birbirleriyle sürekli temas halinde olmuşlardır. Bu nedenleri kısaca savaş ganimetleri, diplomatik hediyeler, sanatçı alışverişi ve İpek Yolu aracılığıyla gerçekleşen ticari hareketler olarak sıralayabiliriz. Söz konusu medeniyetler arasında çeşitli sebeplerle gerçekleşen sanatsal etkileşimler, dokuma, maden, ahşap, cam ve seramik gibi küçük el sanatlarında karşımıza çıkmaktadır. Osmanlı, Safevi ve Çin Hanedanlıkları arasındaki sanatsal etkileşimler ve üsluplar, özellikle mavi-beyaz seramiklerde dikkate değer örnekleri içermektedir. 14. yüzyıldan beri Çin’de gelişmeye başlayan mavi-beyaz seramikler Safeviler ve Osmanlılar tarafından oldukça beğenilmiştir. Bunun yanında her iki ülke de 15 ve 16. yüzyıllarda bulundukları bölgelerde, kendilerinden önce var olan kültür birikimlerinden faydalanarak yerli ve yabancı üslupları birleştirmiştir. Çalışmamızda, öncelikle Safevilerin kuruluşundan itibaren ürettiği mavi-beyaz seramikler ve üretim merkezleri üzerinde durulmuş, merkezler arası üslup farklılıkları açıklanmıştır. Ardından, kırmızı hamurlu Milet işi ve beyaz hamurlu mavi-beyaz ilk devir Osmanlı seramikleri hakkında bilgi verilerek, örnekler üzerinden İran ve Çin kaynaklı gelişen bezeme üslupları irdelenmiştir. Ayrıca, ustalar ve eserler aracılığıyla gelişen bezeme kompozisyonları Çin, Safevi ve Osmanlı ekseninde birbirleriyle karşılaştırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Çin, Safevi, Osmanlı, Mavi-Beyaz Seramikler, Bezeme Üslupları, Bezeme Üslupları

15th and 16th Centuries Blue-White Ceramics: Comparison Of Ottoman, Safavid and Chinese Samples In The Style Context

Öz

The Ottoman, Safavid and Chinese dynasties are the great civilizations that bridge the east and the west throughout history and turn cultural accumulations into a common synthesis with qualified art products. Particularly, in the 15th and 16th centuries, these states, which were dominant in Anatolia, Central Asia and the Far East, were in constant contact with each other for political or socio-economic reasons. Shortly, we can list these reasons as warfare, diplomatic gifts, artist shopping, and commercial movements through the Silk Road. Among these civilizations, artistic interactions that take place for various reasons arise, especially in small handicrafts such as weaving, mine, wood, glass and ceramics. Artistic interactions and styles between Ottoman, Safavid and Chinese dynasties, especially in blue-white ceramics, contain remarkable examples. The blue-white ceramics that started to develop in China since the 14th century were highly appreciated by the Safavids and the Ottomans. On the other hand, both countries have united their native and foreign styles in their regions in the 15th and 16th centuries, taking advantage of their pre-existing cultural heritage. In our work, firstly the blue-white ceramics and production centers produced by Safavids since its foundation were emphasized and the differences between the centers were explained. Afterwards, information about the Ottoman ceramics with red-pasty Milet ware and white-pasty blue-and-white first-century ceramics was given and the emerging styles of ironing originating from Iran or China were examined. In addition, the compositions of decors developed by the masters and artifacts are compared with each other in the axis of China, Safavid and Ottoman.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Safavid, Chinese, Blue and White Pottery, Embellishment styles

Kaynakça

• Ahmadov, S. (2005), Azerbaycan’da Şiiliğin Yayılma Süreci, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Akbari, A., Sadeghi T. A. (2014), A Comparative Study of Safavid Pottery in Kerman and Mashhad and the infuluence of Chinese Art on Them, Habibollah Ayatollahi (ed.), Negareh, 9 (29), 74-87, Iran: Shahed University.
• Aslanapa, O. (1965), Anadolu’da Türk Çini ve Keramik Sanatı, İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Aslanapa, O. (1965), Kırmızı Hamurlu İlk Osmanlı Keramikleri (Milet İşi Denilen Keramikler), Türk Kültürü, 30, 391-399, İstanbul.
• Atasoy, N. (1989), 1989 İznik Yılı, Sandoz Bülteni, 34, İstanbul.
• Atasoy, N., Raby, J. (1989), İznik Seramikleri, London: Alexandria Press.
• Atılgan-Okay, S. (2007), Kitap Sanatları Açısından Timurlu Karakoyunlu İlişkileri, Ölümünün 600. Yıldönümünde Emir Timur ve Mirası Uluslararası Sempozyumu 26-29 Mayıs 2005, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, 313-329, İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayınları.
• Bozkurt, N. (2006), Nakkaş, İslam Ansiklopedisi, 32, 326-328, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Atılgan-Okay, S. (2015), XV. Yüzyılda İran ve Çevresinde Gelişen Minyatür Üslupları ve Sorunları Üzerine Bir Etüt [Elektronik Sürüm], 347-364, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu. (http://www.ayk.gov.tr/wp-content/uploads/2015/01/atılgan-okay-sevay-xv.-yüzyılda-iran-ve-çevresinde-gelişen-minyatür-üslupları-ve-sorunları-üzerine-bir-etüt.pdf.) (02.02.2018).
• Aydoğmuşoğlu, C. (2011), Şah Abbas ve Zamanı, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Aydoğmuşoğlu, C. (2013), Safevi Çağına Ait Üç Türkçe Mektup ve Değerlendirilmesi, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 53/2, 411-420.
• Babaie, S., Babayan, K., Baghdiantz, I., McCabeand M. F. (2004), Slaves of the Shah: New Elites in Safavid Iran, I. B. Tauris, London.
• Bailey, G. A. (1992), The Dynamics of Chinoiserie in Timurid and Early Safavid Ceramics, (ed.) Lisa Golombek, Maria Subtelny, Timurid Art and Culture: Iran and Central Asia in the Fifteenth Century, 179-190, Leiden: Brill.
• Bailey, G. A. (1996), Chinese Porcelain Production, Tamerlane’s Tableware: A New Approach to the Chinoiserie Ceramic of Fifteenth and Sixteenth Century Iran, Costa Mesa, C.A.
• Bala, M. (1950), İran (Tarihi Bakış), İslam Ansiklopedisi, 5, 1015-1028, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Batislam, H. D. (2002), Divan Şiirinin Mitolojik Kuşları: Hüma, Anka ve Simurg, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi l, 185-208, İstanbul.
• Beyazıt, M. (2014), Erken Osmanlı Devri’nde Tebrizli Usta Gruplarının İzi Nasıl Sürülmeli?, History Studies,6/3, 45-70.
• Bilgi, H. (2009), Sadberk Hanım Müzesi ve Ömer M. Koç Koleksiyonlarından İznik Çini ve Seramikleri, İstanbul: Sadberk Hanım Müzesi.
• Bilgi, H. (2009), Ateşin Oyunu (Sadberk Hanım Müzesi ve Ömer M. Koç Koleksiyonlarından İznik Çini ve Seramikleri), İstanbul: Sadberk Hanım Müzesi.
• Cantay, T. (1988), Fetih’ten Sonra, Mimar Sinan’a Kadar Osmanlı Sanatı, Mimarbaşı Koca Sinan: Yaşadığı Çağ ve Eserleri, 1, 69-89, İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü.
• Carswell, J. (1972), Six Tiles [Elektronik Sürüm], Islamic Art in the Metropolitan Museum of Art, R. Ettinghausen (Ed.), 99-124, New York: The Metropolitan Museum. (https://books.google.com.tr)13.02.2018.
• Carswell, J. (1982), Ceramics, Y. Petsopoulus (Ed. ), Tulips Arabesques and Turbans Decorative Arts From the Ottoman Empire, 73-96, London.
• Carswell, J. (2006), Iznik Pottery, Second edititon, London: The British Museum Press.
• Catalogue des anciennes faiences persanes, Damas, Rhodes et Koubatcha; Collection T. B. Whitney, Paris, 1910.
• Câvid, A., Baycar, A. (2004), Osmanlı-Rus İlişkileri Tarihi (Ahmed Câvid Bey’in Müntehabâtı), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yeditepe Yayınları.
• Ceramic Masterpieces of the Orient from the Topkapı Palace, Turkey, (1990), Idemitsu Museum of Arts, Osaka.
• Charleston, J. R. (1977), World Ceramics, New York: Hamilyn Publishing.
• Crowe, Y. (1992), Some Timurid Designs and Their Far Eastern Connections, Lisa Golombek, Maria Subtelny (ed.), Timurid Art and Culture: Iran and Central Asia in the Fifteenth Century, 168-178, Leiden: Brill.
• Crowe, Y. (2002), Persia and China: Safavid Blue and White Ceramics in the Victoria and Albert Museum 1501–1738, London: La Borie, Thames&Hudson.
• Crowe, Y. (2007), The Safavid potter at the crossroad of styles, 1-10, (https://www.researchgate.net/publication/33683197_The_Safavid_potter_at_the_crossroad_of_styles) 04.02.2018.
• Çağman, F. (1998), Ehli Hiref, Türkiyemiz, 54,11-17.
• Çoruhlu, Y. (2007), Timurlu Çini ve Keramik Sanatında Hayvan Figürleri, A. Kara, Ö. İşbilir (Ed.), Ölümünün 600. Yılında Emir Timur ve Mirası Uluslararası Sempozyumu 26-27 Mayıs 2005, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, 271-306, İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayınları.
• Çorum, B. (1983), Balık Figürlü Milet İşi Seramikler, Sanat Tarihi Yıllığı, XII, 1-5, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Demirsar-Arlı, B. (1996), İznik Çini Fırınları Kazısında Bulunan Figürlü Seramiklerin Değerlendirilmesi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Demirsar-Arlı, B. (2012), İznik Çini Fırınları Kazısında Ele Geçen Milet İşi Olarak Tanınan Teknikteki Seramiklerin Değerlendirilmesi’’, XV. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Sempozyumu, Anadolu Üniversitesi Eskişehir 19-21 Ekim 2011, 2, 85-92, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Denny, W. B. (2010), The Artistry of Ottoman Ceramics, Second edition, New York: Thames&Hudson.
• Denny, W. B. (1974), Blue-and-White Islamic Pottery on Chinese Themes, Boston Museum Bulletin, 72/368, 76-99, Boston: Museum of Fine Arts. (http://www.jstor.org/stable/4171598, 20-03-2017).
• Diez, E. (1946), Türk Sanatı, Oktay Aslanapa (Çev.), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sanat Tarihi Enstitüsü Yayınları.
• Doğanay, A. (2012), Tezyinat, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), XLI, 79-83, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Dönmez, A. (2010), Bursa Türk İslam Eserleri Müzesi Koleksiyonundaki Seramikler,(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Çanakkale 18 Mart Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çanakkale.
• Duran, Ö. (2007), Çinili Köşk Koleksiyonu›nda Figürlü Seramikler, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi/Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Eberhard, W. (2000), Çin Simgeleri Sözlüğü, Aykut Kazancıgil, Ayşe Bereket (Çev.), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Fehervari, G., Bilvar, A. D. H. (1966), The Walls of Tammisha, JBIBS IV, 135-150, İran.
• Fehervari, G. (1973), Islamic Pottery: A Study based on Barlow Collection, London: Faber and Faber.
• Froom, A. (2008), Persian Ceramics From the Collections of the Asian Art Museum, First Printing, Asian Art Museum Press.
• Golombek, L., Wilber, D. (1988), The Timurid Architecture of Iran and Turan, 1, Princeton: Princeton University Press.
• Golombek, L., Mason, R., Bailey, G. A. (1996), Tamerlane’s Tableware: A New Approach to the Chinoiserie Ceramic of Fifteenth and Sixteenth Century Iran, Costa Mesa.
• Golombek, L., Mason, R. B., Proctor, P. (2001), Studies Safavid Potters Marks and the Question of Provenance [Elektronik Sürüm], British Institute of Persian Studies, 39, 207-236, Iran. (https://berlinarchaeology.files.wordpress.com/2012/01/golombek-2001.pdf).
• Golombek, L., Mason, M. R., Proctor, P., Reilly, E. (2014), Persian Pottery in the First Global Age The Sixteenth and Seventeenth Centuries, Boston: The Royal Ontario Museum.
• Golombek, L. (2014), Dominant Fashions and Distinctive Styles, Persian Pottery in the First Global Age the Sixteen and Seventeen Centuries, 2, 57-123, Boston: The Royal Ontario Museum.
• Golombek, L. (2014), The ‘’Kubachi Problem’’ and the Isfahan Workshop, Persian Pottery in the First Global Age the Sixteen and Seventeen Centuries, 4, 169-183, Boston: The Royal Ontario Museum.
• Gray, B. (1979), The School of Shiraz from 1392 to 1453, Basil Gray (Ed.), The Arts of the Book in Central Asia, 14th-16th. centuries, 121-145, London: Serinda Publications.
• Grube, E. J. (1962), Muslim Miniature Paintings from the XIII to XIX Century, from Collections in the United States and Canada, Venezia, N. Pozza.
• Grube, E. J. (1967), Timurid Art, Encyclopedia of World Art, 14, 97-109, London.
• Grube, E. J. (1989), Notes on the Decorativ Arts of the Timurid Period, II, Islamic Art, 3, 175-208.
• Grube, E. J. (1995), Timurid Ceramics: Filling a Gap in the Ceramic History of the Islamic World, Transactions of the Oriental Ceramic Society, 58, 77-86, Cambridge.
• Hammer, V. J. (1991), Osmanlı Tarihi, 1, Mehmet Ata (Çev.), İstanbul: MEB Yayınları.
• Islamic Art And Culture (A Resource For Teachers), (2004), Wasington: National Galery of Art.
• Jenkins, M. (1983), Islamıc Pottery a Brief History, 40 (4), 45-51, Bulletin: The Metropolitan Museum of Art.
• Lane, A. (1939), The So-Called Kubachi Wares of Persia, The Burlington Magazine for Connoisseurs, 75, 439, 160-163, Burlington Magazine Publications Ltd.
• Lane, A. (1971), Persia: The Safavid Peiod (1502-1722) And Later, Later Islamıc Pottery Persia, Syria, Egypt, Turkey, 68-102, London: Faber&Faber.
• Lane, A. (1991), The So-Called “Kubachi” Wares of Persia, The Burlington Magazine for Connoisseurs, 75/439, 156-157, 160-163, Burlington Magazine Publications Ltd., Erişim: 13.01.2018, Jstor.
• Macioszek, A. (2015), Safavid Adaptations of Chinese Kraak Porcelain Dishes [Elektronik Sürüm] Studia Azjatystyczne, 77-100, Poznan Poland: Adam Mickiwicz University. (http://dx.doi.org/10.14746/sa.2015.1.06)
• Mahir, B. (2005), Osmanlı Minyatür Sanatı, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Malekzadeh, F. (1977), İstanbul Topkapı Sarayı Müzesinde bulunan Şah İsmail-i Safevi’ye ait kupa, Tarih Enstitüsü Dergisi, 7-8, 263-276, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• Maraşlı, S. (2013), 15. Yüzyıl Kitap Ciltlerindeki Süsleme Tasarımlarının Mimari Süslemelere Etkisi (Diyarbakır Safa Parlı Camii Işığı Altında), Zeitschrift für die Welt der Türken Journal of World of Turks, 5/3, 75-95.
• Mason, R., Golombek, L. (2003), Petrography of Iranian Safavid ceramics, Journal of Archaeological Science, 30, 251-261.
• Mason, R. B. (2014), The Safavid Workshops and Petrographic Analysis, Persian Pottery in the First Global Age the Sixteen and Seventeen Centuries, 187-190, Boston: The Royal Ontario Museum.
• Maury, C. (2008), İznik Seramik ve Çinileri, İslam Sanatının 3 Başkenti İstanbul, Isfahan, Delhi (Louvre Koleksiyonlarından Başyapıtlarıyla), 67-75, İstanbul: Sakıp Sabancı Müzesi.
• Morgan, D. (1988), Medieval Persia 1040-1797, Longman Publishing Group.
• Necipoğlu, G. (1990), From International Timurid to Ottoman: A change of taste in sixteenth-century ceramic tiles, Oleg Grabar (Ed.), Muqarnas: An Annual on Islamic Art and Architecture, 7, 136-170, Leiden- Brill.
• Özkul-Fındık, N. (2001), İznik Roma Tiyatrosu Kazı Buluntuları (1980-1995) Arasındaki Osmanlı Seramikleri, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Özkul-Fındık, N. (2001), Erken Osmanlı (Milet Tipi) Seramiklerinde Bilinmeyen Bazı Örnekler, V. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı ve Araştırmaları Sempozyumu, Bildiriler (19-20 Nisan 2001), 419-436, Ankara.
• Paker, M. (1965), Anadolu Beylikler Devri Keramik Sanatı, Sanat Tarihi Yıllığı, I, 155-182, İstanbul.
• Pope, J. A. (1956), Chinese Poercelains from the Ardebil Shrine, Washington: Smithsonian Institue Freer Gallery of Art.
• Pope, J. A. (1981), Chinese Porcelains from the Ardebil Shrine, London: Reprinted for Sotheby Parke-Bernet Publications.
• Rackham, B. (1933), Later Persian Pottery, Transactions of the Oriental Ceramic Society, 11, 73-75, London.
• R. H. R. Brocklebank in The Burlington Magazine, (1931), Vol. LIX.
• Reitlinger, G. (1938), The Interim Period in Persian Pottery: An Essay in Chronological Revision, Ars Islamica, 5/2, 155-178, Freer Gallery of Art.
• Rizvi, K. (2000), Gendered Patronage: Women and Benevolence during the Early Safavid Empire, D. Fairchild Ruggles (Ed.), Women, Patronage, and Self-Representation in Islamic Societies, Albany: State University of New York Press.
• Robinson, B. W. (1954), Origin and Date of Three Famous Shah-Nameh Illustrations, Ars Orientalis, 1, 105-112.
• Robinson, B. W. (1979), The Turkmen School to 1503, Basil Gray (Ed.), The Arts of the Book in Central Asia, 14th-16th. centuries, 215-247, London.
• Rochechouart, C. J. (1867), Souvenirs d’un Voyage en Perse [Elektronik Sürüm], Challamel Aine(Ed.),Paris. (https://books.google.com.tr)
• Sarre, F. (1919-1920), Wechselbeziehungen Zwischen Ostasiatischerund Vorderasiatischer Keramik, Ostasiatische Zeitschrift, 8, 337-344, Berlin.
• Savory, R. M. (1987), Very Dull And Arduous Reading: A Reappraisal Of The History Of Shah Abbas The Great By Iskandar Beg Munshi, Studies On The History Of Safawid Iran, 14-37, London: Variorum Reprints.
• Sims, E. (2011), Clothing ix. In the Mongol and Timurid periods, Encyclopædia Iranica, 7, 778-784, (http://www.iranicaonline.org/articles/clothing-ix)(30.01.2018).
• Sümer, F. (1976), Safevî Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin rolü: Şah İsmail ile Halefleri ve Anadolu Türkleri, Tarih Dizisi, 2, Ankara: Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü Yayınları.
• Sümer, F. (1999), Safevi Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, 2. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Şefren, G. (2008), Osmanlı Mavi-Beyaz Tasarımlarında Çin Etkisi (New York Metropolitan Müzesi Örnekleri Üzerine Bir İnceleme), (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Taylor, A. (1995-1996), Books Art of İsfahan Diversity and Identity in Seventeenth-Century Persia, Arizona: The J. Paul Getty Museum.
• Tite, M. S., Wolf, S., Mason, R. B. (2011), The technological development of stonepaste ceramics from the Islamic Middle East, Journal of Archaeological Science,38, 570-580.
• Turan-Bakır, S. (2007), Osmanlı Sanatında Bir Zirve İznik Çini ve Seramikleri, Gönül Öney ve Zehra Çobanlı (Ed.), Anadolu’da Türk Devri Çini ve Seramik Sanatı, 279-305, İstanbul: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Ünver, S. (1954), Baba Nakkaş, Fatih ve İstanbul, 2, 7-12, 169-188, İstanbul.
• Vainker, S. J. (1991), Chinese Pottery and Porcelain From Prhehistoryo the Present, British Museum Press.
• Watson, O. (2006), Ceramics From Islamic Lands (The al-Sabah Collection Dar al-Athar al-Islamiyyah, Kuwait National Museum), Thames&Hudson.
• Watson, O. (2009), The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture, Jonathan M. Bloom, Sheila S. Blair (Ed.), I, Oxford University Press.
• Watson, O. (1988), Ceramics, Islamic Art in the Keir Coollection, B. Robinson (ed.), 177-188, London: Faber&Faber.
• Yılmaz, G. (2010), Edirne Dilaverbey Mahallesi Kurtarma Kazılarında Bulunan Erken Osmanlı Seramikleri. XIII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, İstanbul: Pamukkale Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü Yayınları - Biltur Basım.