Fetihten 19. Yüzyılın Sonuna Kadar Yol-Köprü Hizmeti Veren Doğu Karadeniz Zaviye ve Derbendleri İle Günümüze Ulaşan Tek Açıklıklı Kemer Köprüler

Yıl 2019, Cilt: 28 Sayı: 2, 483 - 519, 06.11.2019

Seyfi Başkan

https://doi.org/10.29135/std.598914

Öz

Bu makalede, ilk iskân yıllarından başlayarak Osmanlı Devletinin son dönemlerine kadar, Doğu Karadeniz’de kurulmuş zâviye ve derbendler ile bu organizasyonlar tarafından çeşitli tarihlerde yapılmış, bakım ve onarımından da sorumlu oldukları tek açıklıklı taş kemer köprüler incelenmiştir. Öncelikle, Orta Asya’dan zengin bir kültürel hafıza ile yola çıkan Türk topluluklarının, batıya göç safahatında yolda karşılaştıkları kültürlerden aldıkları ve Anadolu’ya geldiklerinde bu topraklarda buldukları kadim mirasın ortak bir yaratması olan tekke, zâviye ve derbendlerin kuruluş dönemlerinde Anadolu Türk kültürüne olan katkıları değerlendirilmeye çalışılmıştır. Ardından, yüzlerce yıl boyunca, belki de bölgedeki her sel afetinden sonra yenilenmek zorunda kalınan yerel yapıcılık sanatının seçkin ürünleri olan kemer köprüler hakkındaki temel sorunlara cevap aranmıştır. Metinde, Anadolu Ortaçağının ve takip eden dönemlerin kendine özgü koşullarında oluşan zâviye ve derbendler ile kemer köprüler; şekillendikleri ekonomik ve sosyo-kültürel, ortam ile mimari özelliklerinin beraber aktarılması bir yöntem kurgusu olarak ele alınmıştır. Ancak, tekke ve zaviyelerden söz ederken, konuya sosyo-kültürel perspektiften yaklaşılarak, mimarlık ve sanat tarihi projeksiyonuna öncelik verilmiş, Ortaçağ Türk toplumdaki İslâm odaklı toplumsal/dinsel örgütlenmeler ve özellikle İslamî alt felsefelerin gelişim ilişkisi konu edilmemiştir. Özellikle, Doğu Karadeniz’in 15. yüzyılda fethiyle birlikte bu coğrafyadaki derin vadilerde oluşan yerleşik yaşam kültürü ve bu yaşam deneyimlerinin en önemli anıtsal ürünlerinden olan kemer köprülerin tarihi belge ve bulgulara yansıyan takibi yapılarak günümüze ulaşan örneklerle bağlantıları kurulmaya çalışılmıştır. Diğer bir deyişle, önemli bir kültür varlığı ve maddi miras olan bu yapıların kuşaktan kuşağa aktarılması hakkındaki yaşayan mimarlık hafızası, tarihi arka planda ele alınarak anlatılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Doğu Karadeniz, Zâviye, Tekke, Derbend, Kemer Köprü

Destekleyen Kurum

Gazi Üniversitesi

Proje Numarası

05/2009-42

Zawiyahs, Derbends and Single-Span Arched Bridges Which Are Standing Today and Provided Road & Bridge Service in The Region of Eastern Black Sea From the Conquest Till End of 19th Century

Öz

In this article, the zawiyahs and derbends as organizations that served the road and bridge construction services in the Eastern Black Sea from the 12th century as the first Turkish-Islamic colonization period of Anatolia until the last century of the Ottoman Empire, and the examples of this architectural tradition formed within the functional regional stages of these organizations in the region  have been addressed. The contributions made to the Turkish culture in Anatolia by the Turkic tribes and clans migrated from the Central Asia to the west with a rich collection of cultural and traditional assets, and the ones made by the lodges, zawiyahs and derbends as a reflection of an ancient heritage when they were founded were discussed in the study. Within this context, the basic questions about these outstanding works of the regional and local art of construction, which had to be rebuilt after every disastrous flood in the region throughout the centuries were answered. In other words, revealing the architectural features of arch bridges together through spatial and functional organizations formed in the unique mystical environment of the changing and transforming conditions of the changing military-political conditions of the Middle Ages and the socio-cultural and economic relations of the Middle Ages was considered as a methodology. When talking about lodges and zawiyahs, the issue was addressed from a socio-cultural perspective, prioritizing the projection of architecture and the history of art but the relationship between Islamic-oriented religious organizations and especially the development of Islamic sub-philosophies in medieval Turkish societies were not discussed. The bridges are one of the most important products of the settled life culture and the experiences in the deep valleys of this geography with the conquest of the Eastern Black Sea in the 15th century. In particular, these structures and the architectural memory about them, which have been discussed within the scope of history in this study, were inherited from generation to generation as material and spiritual heritage.

Anahtar Kelimeler

Eastern Black Sea, Zawiyahs, Lodges, Derbend, Arched Bridge

Proje Numarası

05/2009-42

Kaynakça

• Altınsapan, E. (2001). Tek Kemer Gözlü Rize Köprüleri, Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını, Eskişehir.
• Arslan, E. (2017). Trabzon İli Tonya ve Beşikdüzü İlçeleinde Yüzey Araştırmalarına Dayalı Yerel Tarih Araştırmalarının Genel Tarih Anlayışına Yadsınamaz Katkısı ve Düşünceler. http://www.enverarslan.com/bildiri/ (Erişim:Temmuz 2019)
• Ataman, M, (2015). Rize İli Çamlıhemşin İlçesi Hala/Kale Köyü Köprüsü Restorasyon Tadilat Raporu (Sanat Tarihi ve Teknik Rapor) Karayolları Genel Müdürlüğü 10. Bölge Müdürlüğü. (Trabzon Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Arşivi) Trabzon.
• Barkan, Ö. L. (1942). Osmanlı İmparatorluğu’nda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler, I- İstilâ Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler, Vakıflar Dergisi S. 2, s., 279-386.
• Başkan, S. (2011), Tek Açıklıklı Doğu Karadeniz Kemer Köprüleri / Single Span Eastern Black Sea Humpback Bridges. Gazi Üniversitesi Rektörlüğü Bilimsel Araştırma Projeleri. 05/2009-42. Ankara.
• Başkan, S. (2012). Semerkand Şah-ı Zinde Yapıları. Vakıflar Dergisi, Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayını S.37, Haziran. Ankara s.,131-166.
• BOA, Arşiv Fon Kodu : Y..PRK.UM.. Dosya No: 1, Gömlek No: 104, Belge Tarihi: 13 Şevval 1297/17 Eylül 1880.
• BOA, Arşiv Fon Kodu: DH.MKT. Dosya No: 2175, Gömlek No: 7, Tarihi : 24 Şevval 1316/7 Mart 1899.
• BOA, Arşiv Fon Kodu: DH.MKT. Dosya No: 2199, Gömlek No: 107, olan, 28 Z 1316/ 9 Mayıs 1899.
• BOA, Arşiv Fon Kodu: Y..PRK.UM.. Dosya No: 4, Gömlek No:2, Tarihi: 14 (Za) Zilkade 1297 /18 Ekim 1880.
• BOA, Dosya No:03/C - H.1332 / M.1916.
• BOA, Fon Kodu: BCA. 30. 10. 0. 0. 117.818. 29. 5 Temmuz 1929.
• BOA, Fon Kodu: DH. MKT, 1599/44. 27 Şubat 1889.
• BOA, Fon Kodu: DH. UMVM,139/62. 6 Haziran 1916.
• BOA, Fon Kodu: DH.EUM,5Şb,17/27, 21 Zilkade 1333/30 Eylül 1915.
• BOA, Fon Kodu: DH.EUM.5.ŞB. 17/41, 24 Zilkade 1333/3 Ekim 1915.
• BOA, Fon Kodu: DH.MKT. 290/4. 25 Eylül 1894.
• BOA, Fon Kodu: DH.UMVM,73/14-19, 3 Cemazeyilevvel 1338/24 Ocak 1920.
• BOA, Fon Kodu: ŞD. Dosya No: 1782 B, Gömlek No: 8, Tarihi: 1288 B 08/23 Eylül 1871.
• BOA, Fon Kodu: Y.PRK.AZJ 41/62, 2 Şaban 1308/13 Mart 1891.
• BOA, Fon Kodu: Y.PRK.ZB,17/28, 9 Ramazan 1313/23 Şubat 1896.
• BOA, Tapu Tahrir Defteri, Defter No 52: 698.
• BOA, Tapu Tahrir Defteri, Defter No 53:4; 387:718.
• BOA. Fon Kodu: DH.MUİ. Dosya No: 95, Gömlek No: 49, Tarihi: 1328 Ca 21-1910/1911.
• Bostan, M. H. (2012). Arşiv Belgelerine Göre Karadeniz’de Nüfus Hareketleri ve Nüfusun Etnik Yapısı, Nöbetçi Yayınevi, İstanbul.
• Bostan, M. H. (2013). Giresun Çevresi Çepnilerinin Dini Anlayışı Üzerine Bir Değerlendirme, Geçmişten Günümüze Giresun’da Dinî ve Kültürel Hayat Sempozyumu -I (25-27 Ekim 2013), Giresun İl Özel İdaresi Yayını s. 42-58.
• Bostan, M. H. (2002). XV-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal ve İktisadi hayat, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• Bostancı, H. (2007). Osmanlı Döneminde Doğu Karadeniz Bölgesinde Kurulan Tekke Ve Zaviyeler, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ.
• Cöhce, S. (1988). Doğu Karadeniz Bölgesinin Türkleşmesinde Kıpçakların Rolü, Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi (Samsun 13-17 Ekim 1986) Bildiriler. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fak..
• Çulpan, C. (2002). Türk Taş Köprüleri. Ortaçağ’dan Osmanlı Dönemi Sonuna Kadar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Demir, N. (2005). Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesinin Tarihi Alt Yapısı, Ankara: Genel Kurmay Basımevi.
• Demirci, S. (2012). XVII. Yüzyılda Trabzon Eyâletinin İdarî Taksimatı ve Vergilendirilebilir Nüfus: Giresun, Keşap, Kürtün Ve Yavabolu Nam-I Diğer (Görele) Kazâları Örneği. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (15), 15-29.
• Demircioğlu, S. (2008). Tarihin Ayak izleri. Osmanlı Belgelerinde Trabzon, İstanbul: Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları.
• Dilaver, G, (2013), Trabzon İlinde Bulunan Araklı Dağbaşı Yeşilyurt Yolundaki Tarihi Hafızlar Köprüsüne Ait ait rölöve, restitüsyon ve restorasyon projesi, Trabzon: Güner Tasarım. Karayolları Genel Müdürlüğü 10. Bölge Müdürlüğü. (Trabzon Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Arşivi) .
• Emek, S. S. (2014). Gümüşhane,Kürtün Sarıbaba Köyü Köprüsü Rölöve, Restitüsyon, Restorasyon Projeleri ve Sanat Tarihi Raporu. Trabzon: Karayolları Genel Müdürlüğü 10. Bölge Müdürlüğü. (Trabzon Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Arşivi)
• Ersoy, E. (2008). Türklerde Bir İskân Siyâseti Olarak Derbend Teşkilâtı, Doğu Anadolu Bölgesi Araştırmaları, Fırat Üniversitesi Doğu Anadolu Bölgesi Araştırmaları Merkezi, Cilt: 6, Sayı: 2, Şubat, s.,47-53.
• Esin, E (1972). Muyanlık, Uygur Buyan Yapısından (Vihara) Hakanlı Muyanlığına (Ribat) ve Selçuklu Han ile Medresesine Gelişme, Malazgirt Armağanı Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara, s.,75-102.
• Eskikurt, A. (2014). Ortaçağ Anadolu Ticaret Yolları, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 33, Güz, s.,15-40.
• Fatsa, M. (2014). XV ve XVI. Yüzyıllarda Doğu Karadeniz’de Yol Hizmeti Veren Zâviyeler ve Derbendler Vakıflar Dergisi, Haziran, Sayı. 41, Ankara, s.,37-66.
• Fatsa, M. (2015). Trabzon Yöresinin İslamlaşma Süreci Ve Zâviyeler, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, (18), s.,61-74.
• Gökbilgin, M. T. (1962). “XVI. Yüzyıl Başlarında Trabzon Livası ve Doğu Karadeniz Bölgesi”, TTK Belleten, XXX/102 s., 293-337.
• Görkaş, İ. (2000). İslam Felsefesi Açısından Horasan Erenler, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Dergisi, Sayı 15, Ankara, s,191-211.
• Gülçiçek, A. D. (2000). Anadolu ve Balkanlar’daki Alevi Bektaşi Dergâhları (Tekke, Zaviye ve Türbeler). Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Dergisi (16).
• Gündoğdu, H. (2001). Kuzeydoğu Anadolu Yol Güzergâhı ve Karakulak Menzili Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 7, 65-69.
• Halaçoğlu, Y. (1995). Klâsik Dönemde Osmanlılarda Haberleşme ve Yol Sistemi, Çağını Yakalayan Osmanlı, Osmanlı Devleti›nde Modern Haberleşme ve Ulaştırma Teknikleri, İstanbul, s.,14 (13-21).
• Halaçoğlu, Y. (2003). XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Halaçoğlu, Y. (1994). Derbend. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 9), 162-164.
• Hürriyet. (2019, Temmuz 10). Rize’de 300 Yıllık Kemer Köprü Çöktü: http://www.hurriyet.com.tr/galeri-rizede-300-yillik-kemer-kopru-coktu-41269396/2
• İlter, F. (1978). Osmanlılara Kadar Anadolu Köprüleri. Ankara: Karayolları Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Kılıç, O, (1999), XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Trabzon Eyâleti’nin İdari Taksimatı ve Tevcihatı, Trabzon Tarihi Sempozyumu Bildiriler - 6-8 Kasım 1998, Yay. Haz. Kemal Çiçek- Kenan İnan ve diğerleri, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları:75, (Trabzon 1999), s. 179-192.
• Kırzıoğlu, M. F. (1992). Yukarı Kur ve Çoruk Boylarında Kıpçaklar. Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara.
• Mehmet Rüştü-Mehmet Eşref-Mehmet Nasrullah, (H.1325/M.1909). Vilayet-i Trabzon, Kitaphane-yi Tefeyyuz, Şirket-i Murettibiye Matbaası, İstanbul 1325. Ölçek1:1.500.000]
• Miroğlu, İ. (1997). Osmanlı Yol Sistemine Dair, Prof. Dr. Münir Aktepe’ye Armağan, Tarih Enstitüsü Dergisi (15), 245-250.
• Ocak, A. Y. (1978). Zaviyeler, Vakıflar Dergisi (XII).
• Orhonlu, C. (1984). Osmanlı İmparatoluğu’nda Şehircilik ve Ulaşım Üzerine Araştırmalar, (der. Salih Özbaran), İzmir.
• Orhonlu, C. (1990). Osmanlı Devleti’nde Derbend Teşkilatı, İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Özdemir, R. (1994). Osmanlı Devleti’nin Tarikat, Tekye ve Zaviyelere Karşı Siyaseti, OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (5).
• Özmenli, M. (2016). Ortaçağ’da Doğu Karadeniz’de Oğuz ve Kıpçak Yerleşimi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. Nisan, 20 (2) s., 515-536.
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C.III, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul.
• Ribat, Ana Britannica C. 18, s. 388.
• Ribat, Türk Ansiklopedisi, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, C. 27, Ankara 1978, s. 318.
• Rumsey, D. (a). Trabizond Vilayeti 1909. David Rumsey Map Collection: https://www.davidrumsey.com/luna/servlet/detail/RUMSEY~8~1~311601~90081061 (Erişim:Ağustos 2019)
• Safi, M. (2019). Köprüler Yaptırdım Askoroz Deresine. Kurtuluş Savaşı Sürerken Osmanlı Rize’de Köprü Yaptırıyor, https://www.turkishnews.com/tr/content/2009/11/02/kopruler-yaptirdim-askoroz-deresine/ (Erişim: Ağustos 2019)
• Sümer, F. (1972), Oğuzlar (Türkmenler)Tarihleri Boy Teşkilatı Destanları, Ankara: A.Ü. DTCF Yayınları.
• Sümer, F. (1992). Çepniler. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• Şemseddin Sami. (2015). Kamus-ı Türki - Osmanlıca Türkçe Sözlük, (Yayına haz. Adıgüzel, N-Gündoğdu, R- Önal, E.F.), İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık.
• Şentürk M. H. (2002). Tanzimat Devrine Kadar Osmanlı Devleti’nin Ulaşım Teşkilâtı ve Yol Sistemine Genel Bir Bakış, Türkler (X), (904-912), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Tosun, M. D. (2013). Karahisar’ın Tarihi Köprüleri: https://muratdursuntosun.wordpress.com/2013/02/14/karahisarin-tarihi-kopruleri/ (Erişim:Temmuz 2019)
• Tosun, M. D. (2016). Alucra Gürbulak Köyü. Nam-I Diğer Çubuk, Feygas, Hanuk, Şeyh Mehmed. İstanbul: Milsan Basın Sanayii A.Ş., .
• Tosun, M. D. (2019), 1880 Tarihli Belgelerde Şebinkarahisar Tarihinin Bilinmeyenleri; Karahisar’ın Tarihi Köprüleri. https://muratdursuntosun.wordpress.com/2015/12/07/1880-tarihli-belgelerde-sebinkarahisar-tarihinin-bilinmeyenleri/ (Erişim: Ağustos 2019)
• Tuncer, O. C. (2007). Anadolu Kervan Yolları. Vakıflar Genel Müdürlüğü Ankara.
• Turan, O. (1984), Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi, Nakışlar Yayınevi, İstanbul.
• Turan, O. (2009). Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Türkiye Kültür Portali. (2018). Gezilecek Yerler / Ambarlık Köyü Köprüsü. Rize. https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/rize/gezilecekyer/ambarlik-koyu-koprusu
• Yavuz, A. T. (1992). Anadolu Selçuklu Kervansaraylarında Mekân-İşlev İlişkisi İçinde Savunma Ve Barınma, 9. Vakıf Haftası Kitabı, (253-284), Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü.