Köşk Medrese - Suli Paşa Kümbeti Mazgal Pencerelerinde Yer Alan Kabartmaların İkonografisi Hakkında

Yıl 2020, Cilt: 29 Sayı: 2, 745 - 763, 16.11.2020

Alev Çakmakoğlu Kuru

https://doi.org/10.29135/std.721274

Öz

Kayseri’de bulunan Köşk Medrese ve Kümbeti, Türk mimarlık tarihinin önemli eserleri arasında yer almaktadır. Özgün bir plana sahip olan Eretna Beyliğine ait bu yapı, kapsamlı denilebilecek araştırmaların konusunu da teşkil etmiştir. Aslında bu yapının öncelikle Emir Alaeddin Eretna tarafından bir hanikâh olarak yaptırıldığı, bir ara da medrese işlevi gördüğü bilinmektedir. Kapalı mekânlarının yanı sıra bu yapının avlusunda Emir Eretna’nın eşi Suli Paşa için yaptırdığı kümbet de yer almaktadır. Makalemizin konusunu da bu kümbet’in mazgal pencerelerinin üstünde bulunan kabartmalar oluşturmaktadır. Bu makalede, bazı araştırmacıların taşçı ustalarına ait damgalar olarak nitelendirdikleri bu kabartmaların aslında üç dilimli taçlarla benzerliğine dikkat çekilmekte ve ikonografisi üzerinde durulmaktadır. Eski Türk inançlarında kadınların ve çocukların koruyucusu Umay Ana ile başlayan, İslam inancı ve tasavvufu ile yoğrulan üç dilimli tacın ifade ettiği anlamlar ve bu anlamları simgeleyen üç dilimli taç şeklinin eserlerdeki izleri üzerinde durulmaktadır. Türk sanatının farklı dönemlerinde çeşitli malzeme, teknik ve üsluplarda karşımıza çıkan “üç dilimli taç” Suli Paşa Kümbeti örneğinde değerlendirilmektedir. Bu araştırmada camilerde taç kapı, minber ve mihraplardaki süslemelerde de görülen üç dilimli taçların Türk Sanatında ağırlıklı olarak mezar taşlarında yer aldığı belirtilmektedir. Üç dilimli taca sahip mezar taşlarının cinsiyet ayrımı olmamakla birlikte daha çok kadınlara ait olduğu görülmektedir. Ve üç dilimli taçla sonlanan mezar taşlarının Allah’a teslimiyetin, inancın olduğu kadar mezar sahibinin hayat yolculuğundaki son durağının da ifadesi olabileceği üzerinde durulmaktadır. Makalede; İslam tasavvufunda derviş kıyafetlerinin önemli sembol parçalarından biri olan tacın aslında, manevi saltanat tacını simgelediği ve mutlak anlamda Hz. Muhammed’e mahsus olduğu, derviş taçlarından üç dilimli olanlarının dünya menfaatlerinden uzaklaşmayı, Allah rızası için gayret göstermeyi, hatta bunun için yapılan bütün fedakârlıkları bile unutmayı simgelediği hatırlatılmaktadır. Köşk Medrese’de Suli Paşa’ya ait olan Kümbetin mazgal pencerelerinin üzerindeki üç dilimli taca benzeyen şeklindeki kabartmalarla da Allah ve resulüne teslimiyetin yanında ve bu özelliğinden dolayı üç dilimli taç şeklindeki bu kabartmaların bu kümbette yatan ölülerin ahiretteki koruyucusunu simgeleyebileceği belirtilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Türk Sanatı, medrese, kümbet, taç, ikonografi

About Iconography of Reliefs in the Kiosk Madrasah - Suli Pasha Dome Embrasure

Öz

Köşk Madrasah and Dome located in Kayseri is among the important works of Turkish Architecture History. This structure, which belongs to the Eretna Principality, which has a unique plan, was the subject of extensive research. In fact, it is known that this building was first built as a hanikah by Emir Alaeddin Eretna, and that it served as a madrasah. In addition to its closed spaces, there is also the Dome built by Emir Eretna’s wife Suli Pasha in the courtyard of this building. The subject of our article is the reliefs on the embrasures of this Dome. In this article, it is pointed out that these reliefs, which some researchers describe as stamps of stonemasons, are actually similar to three-slice crowns, and their iconography is emphasized. In the old Turkish beliefs, the meanings of the three-slice crown, which started with the protector of women and children Umay, kneaded with Islamic belief and mysticism, and the traces of the three-slice crown shape symbolizing these meanings are emphasized. The “three-slice crown” that we encounter in various materials, techniques and styles in different periods of Turkish Art is evaluated in the example of the Suli Pasha Dome.
In this study, it is stated that the three-slice crowns, which are also seen in the ornaments on the gates, the pulpit and the altar in the mosques, are mostly found in the tombstones in Turkish Art. It is observed that the gravestones with three-slice crown are mostly women, although there is no gender discrimination. And it is emphasized that the surrender of the gravestones, which end with a three-slice crown, can be the expression of your faith as well as your last stop on the life journey of the grave owner. In the article; The crown, which is one of the important symbol parts of dervish clothing in Islamic Sufism, actually symbolizes the spiritual reign crown and in the absolute sense, It is reminded that Hz. Muhammad, who is a three-slice of the dervish crowns, symbolizes getting away from the interests of the world, striving for the sake of Allah, and even forgetting all the sacrifices made for it.
It is stated that the reliefs in the form of a three-slice crown can symbolize the protector of the dead in this Dome, besides the surrender to Allah and his prophet with the reliefs on the porthole windows belonging to Suli Pasha of the Köşk Madrasah, and due to this feature.

Anahtar Kelimeler

iconography, crown, tomb, madrasah, Turkish art

Kaynakça

• Aksoy, Ş. ve Kutluay, S. (2002). Yazma Eserler Bölümü. Türk ve İslam Eserleri Müzesi. İstanbul: Akbank Yayınları.
• Atasoy, N. (2000). Derviş Çeyizi. İstanbul: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Bodakçi, A. (2017). Mardin Merkezde Bulunan Osmanlı Dönemi Mezar Taşları. Van: T.C. Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Bozkurt, N. (2010). Taç. İslam Ansiklopedisi, 39, (362-363), İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi. [URL: https://islamansiklopedisi.org.tr/tac#1]
• Ceyhan, S. (2011).Osmanlı Tâcnâme Literatürüne Göre Derviş Tacı ve Abdullah Salâhaddîn-i Uşşâkī’nin Cevâhir-i Tâc-ı Hilâfet Risâlesi. İslâm Araştırmaları Dergisi, 25, 113-172.
• Çoruhlu, Y. (2000a). Türk Mitolojisinin Anahatları, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Çoruhlu, Y. (2000b). Göktürk Sanatında Dini Nitelikli Heykeller ve Tasvirler. Belleten, 48/2000, 95 – 146.
• Çoruhlu, Y. (2018). Antalya Güzeloba Mezarlığı Nakışlı, Şekilli, Simgeli Mezartaşları. 2. Uluslararsı Avrasya Türk Sanatları Kongresi - Bildiriler, (19-38). İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Türk Sanatı Tarihi Uygulama ve Araştırma Merkezi.
• Ebiri, E. (2016). Tire Merkezdeki Osmanlı Devri Mezar Taşları. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı Lisans Tezi.
• Erişen, M. İ. ve Samancıgil, K. (1966). Hacı Bektaş Veli, Bektaşilik ve Alevilik Tarihi, İstanbul.
• Ersoy, N. (2000). Semboller ve Yorumları, Bölüm I-II, İstanbul.
• Gök, N. N. (2019). Isparta Merkezde Bulunan Mezar Taşları. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• İndirkaş, Z. (1990). Türklerde Taç Geleneği. İstanbul: İstanbul Üniversitesi,Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Kara, K. (2017). Bursa Selâtin Camii Mihraplarında Yazı Kullanımı. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Karanfil, Ö. (2009). Edirne’deki Erken Osmanlı Dönemi Yapılarında Malzeme Kullanımı. Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Kaya, İ. (2017). Kayseride Eretna Dönemi Türbelerinde Taş Tezyinat. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Khedr, A. A. M. (2016). İstanbul’daki Paşa Camilerinin Mihrapları (Kahire’deki Osmanlı Dönemi Mihraplarından Seçilen Örneklerle Karşılaştırılması). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Kuru, Çakmakoğlu, A. (1998). Kayseri’de Türk Devri Mimarisi, Ankara.
• Kuru, Çakmakoğlu, A. (2017). Anıtkabir’deki Renkli Taş Süslemeler - İkonografik Bir Yaklaşım. Sanat Tarihi Dergisi, XXVI/1, 69-93. [URL: https://dergipark.org.tr/tr/pub/std/issue/27682/290790]
• Melikoff, İ. (2006).Uyur İdik Uyardılar, (Çev.: Turan Alptekin), İstanbul.
• Oral, B. (2014). Mimar Koca Sinan’ın İstanbul’daki Camilerinde Minber. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Ögel, B. (1993). Türk Mitolojisi, I. Ankara
• Özkan, R., A. (2002). Türk Kültüründe Yönler. Türkler Ansiklopedisi, 427-433, Ankara.
• Sağıroğlu, Arslan, A. (2018). Seyyid Burhaneddin Hz. Mezarlığı, Mezarları ve Mezar Tasları. Anadolu Selçuklu Dönemi ve Beylikler Devri, 1. Kayseri.
• Schimmel, A. ( 2000). Sayıların Gizemi. İstanbul. Kabalcı Yayınevi.
• Sönmez, Z. (1995). Başlangıcından 15. Yüzyıla kadar Anadolu Türk -İslam Mimarisinde Sanatçılar. Ankara .
• Şaman, N. ve Yazar, T. (1991). Kayseri Köşk Hanikahı, Vakıflar Dergisi, XXII, 301-314.
• Taşçı, A. (1998). Selçuklu Mimari Süslemesindeki Alçı ve Taş Kabartma İnsan Figürlerinin Köken ve Gelişimi, Vakıflar Dergisi, 27, 47-64.
• Tekeli, G. (2002). Ahşap ve Taş Eserler Bölümü. Türk ve İslam Eserleri Müzesi. İstanbul: Akbank Yayınları.
• Temekoğlu, E. (2018). İstanbul Topkapı Sarayı ve Türk İslam Eserleri Müzesi’nde Bulunan Siyer-i Nebi Yazmalarına Ait Minyatürlerdeki Melek Tasvirleri. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Temiz, M. ve Kara, D. (2018). Hassa-Aktepe Türkmen Mezarlığında Üçlü Düzende Şahideler Üzerine Bir İnceleme. I. Uluslararası Geleneksel Türk Mezar Taşları Sempozyumu (19-21 Eylül, Bakü) Bildiriler Kitabı, 241-271. Bakü: Khazar University Press.
• Usul, İlimli, D. (2016). İlhanlı Döneminde Uygurlar. Konya: T.C. Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Yardımcı, M. ( 2009). Geleneksel Kültürümüzde ve Âşıkların Dilinde Sayılar. Çukurova Üniversitesi Türkoloji, Adana, 636-647. [URL: http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/18.php]
• Yelen, R. (2019). Selçuklu ve İlhanlı Dönemi Ahlat Yapılarında Taşçı İşaretleri, Turkish Studies - Social Sciences,14/5, 2737-2761.
• Yavuz, S. (2019). Malatya Kırkkardeşler Mezarlığındaki Mezar Taşları. Konya: T.C.Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.