Siyaset Ve Sanat Bağlamında İran’da Bir Memlüklü Arması Ve Çevgândar Sopası Renki

Yıl 2021, Cilt: 30 Sayı: 1, 205 - 229, 15.05.2021

Resul Yelen

https://doi.org/10.29135/std.790797

Öz

Ortaçağ Ortadoğu için büyük devinimlerin yaşandığı bir zaman dilimidir. İttifakların, askeri ve toplumsal hareketlerin, hükümdarların, devlet adamlarının ve komutanların önemli olduğu bu çağda çok sayıda savaş meydana gelmiştir. Bir Türk devleti olan Memlüklü ve Moğolların kurduğu İlhanlı yönetimleri dönemlerinin büyük güçleridir. Bu devletlerde birçok şahıs önemi bakımından tarih sahnesine çıkmıştır. Bu kişilerden biri Emir Şemseddin Karasungur El Çevgândar’dır. Karasungur, Memlüklü yönetiminde saltanat naibliği, Hama, Halep ve Şam valiliği yapmış önemli bir devlet adamıdır. Karasungur muhteris ve politik yönü ile Memlüklü ve İlhanlı devletlerinin siyasi mücadelelerinde sıklıkla rol oynamış birisidir. Karasungur’un en önemli olayı 1312’de İlhanlılara ilticasıdır. Karasungur 1328’de Meraga’da ölmüş ve bu şehirdeki kümbetine gömülmüştür. Karasungur yöneticilik vasfının yanı sıra inşaî faaliyetlerde bulunmuş bânîlik yönü olan biridir. Memlüklü Devletin’de yönetici olduğu zaman Kahire’de medrese, Halep’te kastel ve Meraga’da kendi adına yaptırdığı Kümbet-i Gaffariye vardır. Kahire’de inşa ettirdiği medresenin pencere lentosunda ve mihrap sütünce başlığında çevgân sopası renki bulunmaktadır. Halep’teki kastelin kitabesinin yanında çift çevgân sopası renki yerleştirilmiştir. Kümbetin cephelerinde de çevgândar renki dikkat çekmektedir. Bu renk/arma uygulamasına Mısır, Suriye ve Kudüs’te karşılaşılmaktadır. Kişinin siyasi statüsünü gösteren renkler farklı sanatlarda uygulama alanı bulmuştur. Sultanlar kendi güçlerini temsil eden aslan ve kartal gibi renkler kullanırken emirler ise onları tanımlayan renkleri tercih etmişlerdir. Sâkî-kadeh, davadar-yazı kutusu, silahdar-kılıç, bundukar-yay, bohçacı-bez, çeşnigir-sofra, teberdar-balta ve alemdar-çift bayrak renkini kullanmıştır. Çevgândar ise çevgân sopası renki ile temsil edilmiştir. Yalnızca Memlüklü toplumunda görülen bu arma/renk artık onlardan ayrılan, daha sonra İlhanlı valisi olan Karasungur tarafından Meraga’da da kullanılması siyaset ve sanat ilişkisi içerisinde ilginç bir yaklaşım sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Memlük Sanatı, İlhanlı Sanatı, Renk, Arma, Karasungur, Çevgan Sopası, Meraga

Teşekkür

İran'daki arazi çalışmalarında beni ekibine dahil eden, konuyu çalışmamı öneren ve materyalleri kullanmama izin veren hocam Prof. Dr. Gülsen BAŞ TERZİOĞLU'na teşekkürlerimi sunarım

A Mamluk Heraldry and Polo-Stick Rank in Iran in Political and Artistic Sense

Öz

The Middle Ages are a period of great upheavals for the Middle East. In this age when alliances, military and social movements, rulers, statesmen and commanders are important, many wars have taken place. The Ilkhanid governments established by the Mamluks and Mongols, a Turkish state, are the great powers of their time. Many people in these states have appeared on the stage of history in terms of their importance. One of these people is Amir Shams al-Din Qarasunqur al-Jukandar, who was taken as a slave by Sultan Qalawun at a young age. Qarasunqur is an important statesman who was the regent of the sultanate and governor of Hama, Aleppo and Damascus under the Mamluk rule. The most important event of Qarasungur in history was his asylum to the Ilkhanians in 1312. Qarasunqur, with his ambitious and political aspect, has often played a role in the political struggles of the Mamluk and Ilkhanid states. Qarasunqur had constant problems with the Mamluk state, where he held managerial positions at different levels. He is known for events such as the assassination of the Mamluk sultans and inciting them to wage war. In addition, he is at the center of political events so that his name can be mentioned in the treaties between the Mamluk and Ilkhanid states. Qarasunqur died in 1328 in Maragha and was buried in his mausoleum in this city.
Jükan is an equestrian game similar to today’s polo sport played in the Middle East and Asia. Jükan, an ancient sport, has also been seen as a part of a military training. The sport of jükan, played by different societies, was also enjoyed by the Turks. Even it is known that this sport was played in Seljuk and Mamluk states.
In the Mamluk period, the official who carries the emperor’s stick of jükan is called “Jukandar”. In the literary sources of the period, this game of jükan appears with symbolic meanings, especially jükan and jükan ball. These symbolic meanings describe love between people or divine love. In addition, the power of Allah is expressed with these symbolic elements. Heraldries used by rulers and emirs in Mamluks are called rank. This rank application is also encountered in Egypt, Syria and Jerusalem. These ranks, which show the political status of the person, have been used in architectural and different handicraft applications. While sultans used ranks such as lions and eagles representing their own powers, emirs naturally preferred the ranks which were required by their status and positions and that defined them. They used saqi-cupbearer, dawadâr-penbox, silahdâr-sword, bunduqdâr-bowman, buqja-napkin, taster-table, halberdier-ax and bannerbearer-double flag renks. Jukandar was represented with the rank of jükan-stick.
However, the use of this heraldry/rank, which is seen only in the Mamluk community, in Maragha by Qarasunqur, who was separated from them and later became the governor of Ilkhanid, offers an interesting approach in the relationship between politics and art.

Anahtar Kelimeler

Mamluk Art, Ilkhanid Art, Rank, Heraldry, Qarasungur, Polo-Stick, Maragha

Kaynakça

• Abdelrazeq, A. (2016). Mamluk Textiles With Patch-Worked Blazons, SHEDET, 3, 8-42.
• Ayaz, F. Y. (2007). Memlük-İlhanlı İlişkilerinde Bir Dönüm Noktası: Şakhab Savaşı (702/1303), Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 15, 1-32.
• Balog, P. (1977). New Considerations On Mamluk Heraldry, Museum Notes (American Numismatic Society), 22, 183-211.
• Bozkurt, N. (2007). Renk. TDV İslam Ansiklopedisi, 34, (575-576). İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi. URL: https://islamansiklopedisi.org.tr/renk--arma (Erişim: 06.05.2020).
• Bülbül, S. (2012). İran İlhanlı Dönemi Mimari Süslemesi XIII-XIV yy. Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Çavuşoğlu, A. (2008). Çevgen/Çöğen Oyunu Kültürü ve Edebî, Tasavvufî Metinlerde Yansıması, İstem, 11, 159-174.
• Çavuşoğlu, A. (2019). Edebi-Tasavvufi Metinlerde Spor ve Tasavvuf Kültürü İlişkisine Çevgen Sporu Zaviyesinden Bir Bakış, Akademiar Dergisi, 6, 191-223.
• Devellioğlu, F. (2004). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
• Dever, A. ve İslam, A. (2015). Tarihsel Süreç İçerisinde Türk Kültüründe Spor Algısı, Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, (4, 5), 46-61.
• Durmuş, E. (2014). Bahrî Memlûklar Döneminde Halep Naipliği. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Ebadı, G. (2013). Osmanlı Türk Edebiyatında İlginç Bir Çeviri Örneği; İlhâmî’nin Gûy u Çevgân Çevirisi. Ankara: İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta Tancî (2019). İbn Battûta Seyahatnâmesi. (A. Sait Aykut, Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Ersan, M. (2006). Türkiye Selçuklularında Halkın Eğlence Hayatı, Tarih incelemeleri Dergisi, XXI, 2, 77-92.
• Eyduran, A. (2009). Türk Kültürü ve Edebiyatında Çevgân Oyunu, Erdem, 53, 83-114.
• Godard, A. (1965). The Art Of Iran. (M. Heron Çev.) New York: Frederick A. Praeger Yayınları.
• Godard, A., Godard, Y. Ve Siroux, M. (1947). Asar-ı İran. (E. Servikadi Mukaddem Farsça Çev.) Meşhed: Astan Kuds Razavi.
• Gül, M. (2017). Memluklarda Siyasi Sembolizmin Sanata Yansımasına Bir Örnek: Renk/Rünuk, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1, Özel Sayı: 2, 516-533.
• Halıcı, F. (1993). Çevgân. TDV İslam Ansiklopedisi, 8, (294-295). İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi. URL: https://islamansiklopedisi.org.tr/cevgan--oyun (Erişim: 01.03.2020).
• Hattstein, M. ve Delıus, P. (2007). İslam Sanatı ve Mimarisi. İstanbul: Literatür Yay.
• Haykıran, K. R. (2009). Anadolu’da Bir İlhanlı Valisi: Demirtaş Noyan (1314-1328), Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (İLKE), 23, 161-178.
• Hillenbrand, R. (2005). İslam Sanatı ve Mimarlığı. (Çiğdem Kafescioğlu Çev.) İstanbul: Homer Kitabevi ve Yay.
• Holt, P. M. (1973). The Sultanete of al-Mansur Lachin (696-8 / 1296-9), Cambridge University Press on behalf of School of Oriental and African Studies. 36, 3, 521-532.
• Jarrar, S. (1998). “Suq al-Maʾrifa: An Ayyubid Hanbalite Shrine in al-Haram al-Sharif, Muqarnas. 15, 71-100. URL: https://www.jstor.org/stable/1523278 (Erişim: 31.03.2020).
• Kaşgarlı M. (1985). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I. (Besim Atalay Çev.) Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Kılıç, M. (2010). Memluk Sultanı Eşref Halil ve Siyasi Faaliyetleri, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XIV/I, 133-171.
• Landa, I. (2016). Oirats in the Ilkhanate and the Mamluk Sultanate in the Thirteenth to the Early Fifteenth Centuries: Two Cases of Assimilation into the Muslim Environment, Mamluk Studıes Revıew, XIX, 149-191.
• Leaf, W. (1983). Saracen and Crusader Heraldry in Joinville’s History of Saint Louis, The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland 2, 208-214.
• Levanoni, A. (1995). A Turning Point, in Mamluk History The Third Reign of al-Nasir Muhammad Ibn Qalawun 1310-1341, Leiden, New York, Köln: E. J. Brill.
• Mayer, L. A. (1923). “Arabıc Inscriptions of Gaza, The Journal of The Palestine Oriental Society, 3, 69-78.
• Mayer, L. A. (1933). Saracenic Heraldry. Oxford: Oxford University Press.
• Merçil, E. (2011). Selçuklular’da Saraylar ve Saray Teşkilatı. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Mevlânâ, C. R. (2017). Mesnevi. C. 2. (Ş. Can, ter.). İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Özbek, S. (2002). Yakın Doğu Türk-İslam Tarihinin Akışını Değiştiren Bir Meydan Savaşı: Ayn Calud. Türkler. 5, 127-133) Ankara: Yeni Türkiye Yay.
• Presgrave, L. D. (1970). An İntroduction Mamluk Historiography. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag Gmbh.
• Rabat, N. (1995). Rank. The Encyclopaedia of Islam (C.8, 431-432) Leiden: E. J. Brill.
• Sağlam, A. (2015a). Memlûk Tahtında Moğol Asıllı Bir Sultan: Zeyneddin Ketboğa ve Saltanat Dönemi (694-696/1294-1296), Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, II, 2, 53-79.
• Sağlam, A. (2015b). Memlûk Sultanı Nâsır Muhammed B.Kalavun’un Siyasi Faaliyetleri (684-781/1285-1341). Manisa: Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Sağlam, A. (2018). Memlûk-İlhanlı Diplomatik İlişkileri, (Ayrıbasım), Belleten, LXXXII, 293, 83-157.
• Salam-Liebich, H. (1983). Madrasahs, In The Architecture of the Mamluk City of Tripoli. Cambridge, Massachusetts: Aga Khan Program for Islamic Architecture, 107-118. URL: https://archnet.org/sites/1708/publications/3159 . (Erişim: 31.03.2020).
• Sakellariou, K. [2020]. URL: http://www.myunusualjourneys.com/mamluk-tripoli-lebanon/ (Erişim: 10. 05. 2020).
• Selim, M. A. M. (2020). “Fragment from a container” in Discover Islamic Art, Museum With No Frontiers URL: http://islamicart.museumwnf.org/database_item.php?id=object;ISL;eg;Mus01;19;en (Erişim 03.05.2020).
• Soyhan, S. (2020). URL: http://islamicart.museumwnf.org/database_item.php?id=object;ISL;tr;Mus01;23;en (Erişim: 03.05.2020).
• Tezcan, N. (2007). Medine’deki Gûy U Çevgân Yazmaları, Journal of Turkish Studies, 31-2, 277-289.
• Toprak, B. (2006). Yunus Emre Divanı. İstanbul: Promat Basım Yayın San. ve Tic. A.Ş.
• Turan, H. (2019). Kudüs’teki Memlûk Türk Devleti Armalar (Renkler), Belleten. 83, 298, 887-912.
• TDK (2020). Genel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu Sözlükleri. URL:
• Türkmen, M. (2009). Dünden Bugüne Türk Toplumlarında Çevgen/Çöğen/Çevgân/Polo Oyununa Genel Bakış, Türk Dünyası Araştırmaları, 183, 479-492.
• Uluçam, A. (1997). Halep Ulu Camii. TDV İslam Ansiklopedisi (C.15, 248-249) İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi. URL: https://islamansiklopedisi.org.tr/halep-ulucamii (Erişim: 15.02.2020).
• Uludağ, E. (2013). Lâmi’î Çelebi, Salâmân ve Absâl (İnceleme-Karşılaştırılmalı Metin-Sadeleştirme). İstanbul: Büyüyenay Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1967). Emir Çoban Soldoz ve Demirtaş, BELLETEN, XXXI, 124, 601-646.
• Victoria and Albert Museum, URL: http://collections.vam.ac.uk/item/O1286118/lintel-of-lower-window-in-photograph-kac-creswell/ (Erişim: 11.5.2020).
• Victoria and Albert Museum, URL: http://collections.vam.ac.uk/item/O1252535/blazon-above-sabil-in-mosque-photograph-kac-creswell/ (Erişim: 11.5.2020).
• Wiet, G. (1963). Un refugie Mamlouk a la cour mongole de Perse, Melanges D’Orientalisme, 388-404, Tahran: Tahran Üniversitesi Yay.
• Wilber, D. N. (1955). The Architecture of Islamic Iran. New Jersey: Princeton University Yay.
• Williams, C. (2002). Islamic Monuments in Cairo. Kahire: Kahire Amerikan Üniversitesi.
• Yalçın, M. F. (2011). Bahrî Memlüklerde Nâib-i Saltanatlık. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Yiğit, İ. (2004). Memlükler. TDV İslam Ansiklopedisi, 29, (90-97). Ankara: TDV İslam Araştırmaları Merkezi. URL: https://islamansiklopedisi.org.tr/memlukler#1 (Erişim: 04.04.2020).
• Yosef, K. (2010). Ethnic Groups, Social Relationships and Dynasty in the Mamluk Sultanate (1250–1517). Tel Aviv: Tel Aviv Üniversitesi, Doktora Tezi.
• Yusuf H. H. (1947). Kutadgu Bilig I Metin. (R. R. Arat, Düz.). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Yuvalı, A. (2000). İlhanlılar. TDV İslam Ansiklopedisi, 22, (102-105). İstanbul: TDV İslam Araştırmaları Merkezi. URL: https://islamansiklopedisi.org.tr/ilhanlilar (Erişim: 04.04.2020).