Nakşidil Valide Sultan Türbesi’nin Süsleme Programı ve Üslup Özellikleri

Yıl 2022, Cilt: 31 Sayı: 1, 263 - 295, 09.07.2022

Esra Halıcı

https://doi.org/10.29135/std.981195

Öz

Osmanlı’nın Batılılaşma dönemi mimarisi ve sanat zevki, İstanbul’da varlık gösterdiği süre zarfında yirmi sekiz türbe yapısında çeşitli üsluplarda kendini hissettirmiştir. Makalenin konusunu olan İstanbul Fatih ilçesinde bulunan, 1817 tarihli Nakşidil Vâlide Sultan Türbesi bu dönemin mimari örneklerinden biridir. Bir manzume içerisinde yer alan türbe, on altı plastırın bölümlediği silindirik bir gövdeye sahiptir. Revaklı girişe sahip türbe, Barok cephe kurulumu, basık ve kaburgalı kubbesi, kurşunla kaplanan kasnağı gibi özelliklerinin yanı sıra zengin kalemişi süslemeleriyle de dikkat çekmektedir. Bu çalışmada, Barok’tan Ampir üsluba geçişin erken bir örneği olan türbenin, mimarisinden ziyade, daha önce araştırılmamış olan kalemişi süsleme programı ve üslup özellikleri üzerinde durulmuştur. Restorasyon süreçleri göz ardı edilmeden incelenen yapının süslemeleri değerlendirilirken renkler, kompozisyonu meydana getiren motifler ve bu motiflerin kullanımını yansıtan üsluplar, detay fotoğrafları ve çizimleriyle desteklenmiştir. Aynı zamanda yapının mermer süslemeleri de araştırmaya dahil edilerek yapının genel süslemesinin üslup karakteri ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Nakşidil Valide Sultan Türbesi’nin kompozisyon dağarcığı Barok karakterli dış cephesine yansıyan mermer malzeme üzerine oyulmuş Ampir süslemeleriyle başlamakta, revak tonozunda, ana kubbede ve ikinci kat pencerelerinde kalemişi süslemelere dönüşerek devam etmektedir. Kalemişi süslemelerinde görülen Barok karakterli motiflerin biçimsel değişimi ise Ampir dönem etkisi olarak karşımıza çıkmaktadır. Türbenin kalemişi süsleme programı, Osmanlı sanatında görülen Barok, Rokoko ve Ampir üsluplarının türbe mimarisine, bilinçli bir seçmecilikle aktarımını göstermesi ve aynı zamanda, Ampir süslemenin erken dönemde uygulanmış başarılı bir örneği olması açısından önem arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Nakşidil, Barok, Rokoko, Ampir, Kalemişi Süsleme, Mermer Süsleme

Ornament Program And Style Features Of Nakşidil Valide Sultan Tomb

Öz

Although the Baroque style, which was the first harbinger of the change in architectural forms, was used reluctantly at first, it left its mark on a period of Ottoman Art with the changes reflecting the taste and knowledge of the architects under the name of “Turkish Baroque”. Rococo, which is considered together with Baroque art, existed before the Baroque in the Ottoman Empire and remained as a style in which the decorative taste of the west was transferred. Following Baroque and Rococo, Empire Art distinguished itself from the other two styles in Ottoman architecture with its façade installation and decorations and became one of the three major styles in which the politics of the period were transferred to art.
The architecture and taste of art in the westernization period of the Ottoman Empire Was felt felt in various styles in Twenty-eight is the formal form tombs during its existence in Istanbul. The Nakşidil Vâlide Sultan Tomb, which is the subject of the article, located in the Fatih district of Istanbul, is one of the architectural examples of this period. The tomb, which is in a verse, has a cylindrical body divided by sixteen pilasters. The tomb, which has a portico entrance, draws attention with its rich kalemişi ornaments as well as its architectural features such as Baroque façade installation, low and ribbed dome, and lead covered pulley.
In this study, rather than the architecture of the tomb, which is an early example of the transition from Baroque to the Empire style, the hand-drawn ornament program and stylistic features that have not been researched before are emphasized. While evaluating the decorations of the building, which have been examined without ignoring the restoration processes; the colours used, the motifs that make up the composition, and the styles reflecting the use of these motifs have been supported by detailed photographs and drawings. In the meanwhile, the stylistic character of the general decoration of the building was tried to be revealed by including the marble decorations of the building.
The composition repertoire of the Nakşidil Tomb begins with the Empire ornaments carved on the marble material reflected on its Baroque exterior façade, and continues by turning into kalemişi ornaments on the portico vault, the main dome and the second-floor windows. The morphological change of the Baroque motifs seen in the kalemişi ornaments appears as the effect of the Empire period.
The kalemişi ornamentation of the tomb is important in terms of showing the transfer of the Baroque, Rococo and Empire styles seen in the Ottoman art to the tomb architecture a conscious eclecticism, and at the same time being a successful example of the Empire decoration applied in the early period.

Anahtar Kelimeler

Nakşidil, Baroque, Rococo, Empire, Kalemişi Ornament, Marble Ornament

Kaynakça

• Adimrestorasyon. (2021). Şubat 4, 2021 tarihinde http://www.adimrestorasyon.com.tr/hiz-pro-4.html adresinden alındı
• Akbulut, M. (2014). İbrahim Müteferrika ve İlk Türk Matbaası, Türkler Ansiklopedisi, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, (14), 919-926.
• Arel, A. (1975). Onsekizinci Yüzyıl Osmanlı Mimarisinde Batılılaşma Süreci, İstanbul: İTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları.
• Aslanapa, O. (1986). Osmanlı Devri Mimarisi, İstanbul: İnkılap Yayınları.
• Batur, A. (1985). Batılılaşma Döneminde Osmanlı Mimarlığı, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, İstanbul: İletişim Yayınları, (4) 1038-1067.
• Berk, S. (2007). Râkım Efendi, Mustafa, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, (34), 428-429
• Berkes, N. (2002). Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları,
• Boler Çelik İnşaat Taahhüt. (2019). Şubat 4, 2021 tarihinde Biten Projeler: Nakşidil Valide Sultan Türbesi: https://www.bolercelik.com/naksidil-valide-sultan-turbesi/ adresinden alındı
• Büktel, Y. (2000). Mimarlık Tarihi II, Edirne: Trakya Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi.
• Cezar M. (1971). Sanatta Batıya Açılış ve Osman Hamdi, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Cooper J. C. (1978). An Illustrated Encyclopaedia of Traditional Symbols, London: Thames and Hudson.
• Demiriz, Y. (1989). Eyüp’de Türbeler, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Denel, S. (1982). Batılılaşma Sürecinde İstanbul’da Tasarım ve Dış Mekanlarda Değişim ve Nedenleri, Ankara: ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları.
• Ertuğrul, A. (2009). XIX. Yüzyılda Osmanlı’da Ortaya Çıkan Farklı Yapı Tipleri, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 7(13), 293-312.
• Eskiistanbul. (2021). Nakşidil Sultan Türbesi. Şubat 4, 2021 tarihinde Eski İstanbul Fotoğrafları Arşivi: http://www.eskiistanbul.net/tag/nak%C5%9Fidil-sultan-t%C3%BCrbesi/ adresinden alındı
• Eyice, S (2007). Nuruosmaniye Külliyesi, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, (33), 264-265.
• Eyice, S. (1978-80). XVIII. Yüzyılda Türk Sanatı ve Türk Mimarisinde Avrupa Neo-Klasik Üslubu, Sanat Tarihi Yıllığı, IX-X, 163-190.
• Eyice, S. (1995). Empire, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, (11),159-163.
• FOMGROUP Architects. (2021). Nakşidil Sultan Türbesi. (www.fomgrup.com) A.T.: Şubat 4, 2021.
• Gombrich, E. H. (2016). Sanatın Öyküsü, (Çev. Erol Erduran), İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Goodwin G. (1971). A History of Ottoman Architecture, London: John Hopkins Press.
• Gülenaz, N. (2011). Batılılaşma Dönemi İstanbul’unda Hanlar ve Pasajlar, İstanbul: Ticaret Odası Yayınları.
• Haskan M. N. (1993). Eyüp Tarihi I-II, İstanbul: Turing.
• İnce, K (2002). Osmanlı Sanatının 1789-1839 Dönemine Bir Bakış, Türkler Ansiklopedisi, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, (15), 310-319.
• Karakaya, E. (2006). Nakşidil Sultan Külliyesi, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, (32), 344-346.
• Keskin, M. Ç. (2012). On Dokuzuncu Yüzyıl Osmanlı İç Mekân Bezemesinde Beyaz Zemin Üzerine Siyah-Gri Kalemişi Uygulaması, Sanat Tarihi Defterleri, (15), 37-58.
• Koçyiğit, H. (2019). İnşaat Masraf Defteri ve Bazı Arşiv Belgelerine Göre Nakşidil Valide Sultan Külliyesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi,) Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kuban, D (1954). Türk Barok Mimarisi Hakkında Bir Deneme, İstanbul: İTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları.
• Kuban, D (1998). Kent ve Mimarlık Üzerine İstanbul Yazıları, İstanbul: Yem Yayınları.
• Kuban, D. (1973). 100 Soruda Türkiye Sanat Tarihi, İstanbul: Gerçek Yayınları.
• Kuban, D. (1993). Barok Mimari, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, (2), 61-65.
• Kuban, D. (2007). Osmanlı Mimarisi, İstanbul: Yem Yayınları.
• Lewıs, B. (1988). Modern Türkiye’nin Doğusu, (Çev, Metin Kıratlı), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları,
• Middleton, R. ve Watkin, D (1989). Architetture dell’Ottocento, Floransa: Mondadori Electa.
• Ortaylı, İ. (1986). İstanbul’da Barok, İstanbul’dan Sayfalar, 120-129.
• Öngül, A. (1994). Tarih-i Cami-i Nuruosmanî, Vakıflar Dergisi, XXIV, 127-146.
• Önkal, H. (2017). Osmanlı Hanedan Türbeleri, Ankara: T.C Başbakanlık Atatürk, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• Parlak, S. (2005). Mihrişah Vâlide Sultan Külliyesi, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, (30), 42-44.
• Patacı, Ö. O (2017). Ampir Üslubunda Bir Sultan Camii: Nusretiye, Akademik Bakış Dergisi, (59) 169-207.
• Pervititch, J. (2000). Sigorta Haritalarında İstanbul, (Zülal Kılıç Çev.), İstanbul: Tarih Vakfı-Axa Oyak Yayınları.
• Renda, G (2015). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İstanbul’da Batı Tarzında Resim: Yeni Denemeler, Yeni Teknikler, Büyük İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul: İBB Kültür A.Ş, 402-421.
• Reynolds, D. M. (1985). The Nineteenth Century, England: Cambridge University Press.
• Roth, Leland M. ve Clark, Amanda C. Roth (2018). Understanding Architecture Its Elements, History And Meaning, New York: Routhledge.
• Rüstem, Ü. (2019). Non-Muslim Artists And Their Networks, Ottoman Baroque: The Architectural Refashioning Of Eighteenth-Century Istanbul, USA: Princeton University Press,
• Sakaoğlu, N. (1994). Abdülmecit, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, (1), 45-48.
• Saner, T. (1993). 19. Yüzyıl Osmanlı Eklektisizminde ‘Elhamra’ nın Payı, Osman Hamdi Bey Dönemi Sempozyumu, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 134-145.
• Saner, T. (1998). 19. Yüzyıl Osmanlı Mimarlığında Oryantalizm, İstanbul: Pera Turizm.
• Sarıcaoğlu, F (2006). Nakşidil Sultan, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, (32), 343-344.
• Summerson, J. (1996). The Classical Language of Architecture, (Revised And Enlarged Edition), London: Thames And Hudson.
• Tahaoğlu, T.Ö (1988). İstanbul’da Osmanlı Türbelerinin Tipolojik Gelişimi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tanman, M. B. ve Tarkan, O. (2019). Nusretiye Camii Kalemişleri, Nusretiye Külliyesi-Bir Kültür Mirasının Restorasyonu 2012-2017, İstanbul: T.C. Vakıflar Genel Müdürlüğü, 135-152.
• Teksarı, S (2005). İstanbul Türbeleri, İstanbul: Gül Neşriyat.
• Tokay, H (1994). Şah Sultan Külliyesi, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, (7), 127.
• Tokay, H. (1994). Nakşedil Sultan Külliyesi, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, (6),41.
• Turani A. (1980). Sanat Tarihi Ansiklopedisi II, İstanbul: Bateş Yayınevi.
• Turani, A. (2013). Dünya Sanat Tarihi, İstanbul: Remzi Kitapevi.
• Tuztaşı, U. ve Aşkun, İ.Y. (2011). Klasik Dönemden Batılılaşmaya Osmanlı Mimarlığında İdealleştirme Olgusu ve Batı Mimarlığıyla Olan Mukayesesi, Osmanlı Araştırmaları / The Journal of Ottoman Studies, XXXVIII, 213-235.
• Ünsal, B. (1982). İstanbul Türbeleri Üzerinde Stil Araştırması, Vakıflar Dergisi, XVI, 88-89.
• Vardar, K. F. (2004). İstanbul’da, XIX. Yüzyıl Osmanlı Mimarlığında Görülen Ampir Üsluptaki Madeni Şebekeler, Sanat Tarihi Dergisi, 13(1),169-180.
• Wharton, A. (2010). The Identy Of The Ottoman Archıtect in The Era of ‘Westernızatıon, İstanbul’un Ermeni Mimarları, İstanbul: Hrant Dink Vakfı Yayınları.
• Yılmazkurt, G. (2000). İstanbul Eyüpsultan’da Mihrişah Valide Sultan Türbesi Sandukalarındaki Puşideler, Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla III. Eyüpsultan Sempozyumu-Tebliğler, İstanbul: Eyüpsultan Belediyesi, 305-313