Belgeler Işığında Rize İkizdere Şimşirli (Komes) Köyü Camii

Yıl 2023, Cilt: 32 Sayı: 1, 361 - 391, 23.09.2023

Burak Muhammet Gökler Zerrin Köşklü

https://doi.org/10.29135/std.1213261

Öz

Anadolu’da coğrafi yapısı, iklimi ve bitki örtüsü ile birlikte öne çıkan Rize, tarihi ve kültürel özellikleriyle de farklı bir yere sahiptir. Tarihsel süreci her ne kadar net bir şekilde ortaya konulamasa da M.Ö. X-VIII. yüzyıla kadar inen bir geçmişten söz edilmektedir. Farklı devletler ve milletlere ev sahipliği yapan bu topraklar, Fatih Sultan Mehmet’in Trabzon’u 1461’de fethetmesinden sonra Osmanlı İmparatorluğu’nun topraklarına katılmıştır. Batum’a bağlı bir merkez konumunda olan Rize’nin alınmasıyla birlikte buraya Müslüman halk yerleştirilmeye başlanmış, imar faaliyetleri de artmıştır. Özellikle XVIII. yüzyıla kadar çok yoğun olmayan imar faaliyetleri bu yüzyıldan sonra ibadet mekânlarının inşası ile hız kazanmıştır. Rize’nin toprak bakımından en büyük ilçesi olan İkizdere’ye/Kuraiseba bağlı olan Şimşirli/Komes Köyü’nde yer alan Yukarı Mahalle Camii geleneksel mimari yapısıyla, yerel süslemeleriyle ve usta ismiyle dikkat çekmektedir. Cami giriş kapısı ve mihrabı üzerinde yer alan kitabesine göre 1853-1857 tarihleri arasında “Ameli Usta Ahmed” tarafından inşa edilmiştir. Bu tarih kitabesiyle sabit olsa da arşiv kayıtlarında yapının daha eski tarihlere indiği saptanmıştır. Vakıf kayıtlarında 1796-97’de camiye Mustafa’nın vefatı üzerine Ahmed’in atandığı geçmektedir. Bu da caminin belirtilen tarihten önce inşa edildiğini göstermektedir. 1822’lere kadarda imam atamaları devam etmiştir. Çantı tekniğinde, kurtboğazı geçmelerle inşa edilen cami mimarisi, mihrabı ve minberinin yanı sıra Karadeniz Bölgesi’nin karakteristik bezemeleri arasında yer alan lale, badem geçme, papyon geçme ve stilize ejder süslemeleriyle bölge için önem arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Cami, Çantı, İkizdere, Rize, Karadeniz Kırsal Mimarisi

Destekleyen Kurum

Atatürk Üniversitesi Bapsis

Proje Numarası

SDK-2020-8245

Rize İkizdere Şimşirli (Komes) Village Mosque in the Context of Documents

Öz

Rize, which stands out with its geographical structure, climate and flora, also claims a unique place with its historical and cultural characteristics. Although its historical background could not be revealed clearly, the past of the city of Rize dates back to the 10th and 8th centuries BC. These territories, which were home to different states and nations, became part of the Ottoman Empire after the conquest of Trabzon by Mehmed II the Conqueror in 1461. With the conquest of Rize, which was a center of Batumi, Muslim people began to be settled here, and building activities gained momentum. Construction activities, which were not very intense until the 18th century, gained speed with the construction of places of worship after this century. The climate of Rize, whose altitude rises inwards from the Black Sea coast, has considerably affected its vegetation. This has resulted in many tree varieties such as pine, hornbeam, elm, alder, linden, oak, fir and spruce. This diversity has provided the main building material of the architectural works to be built. As a wooden building material has been preferred in many areas, starting from civil and religious architecture, especially for serenders (a kind of room resting on four pillars), to daily household items. The mosques built from wood, that is, from çantıs (a type of house built with sawn wood and without nails), occupy a special place in the region. İkizdere, which is one of the twelve districts of Rize and which the largest area, is a settlement established on both sides of a long valley that does not border the coast. Located in Şimşirli Village of İkizdere, Yukarı Mahalle Mosque stands out with its traditional architectural structure, local decorations and its master builder. According to the inscription on the entrance door and mihrab, the mosque was built by Ameli Usta Ahmet between 1853 and 1857. Although this date is mostly agreed upon due to the inscription, archival studies about the mosque showed that the building dates back to earlier times. In the records of the foundation, it is stated that Ahmed was appointed to the mosque in 1796 and 1797 after the death of Mustafa. This shows that the mosque was built before the specified date, but it is not possible to give an exact date. The appointments of imams for the mosque continued until 1822, and no record has been found after this date. The mosque in Şimşirli Village, which is located on a slope, was first built on a suitable stone sub-basement or platform due to the lack of a flat area. The wooden curtain walls of the mosque, which was built with wolfboat (using the materials according to the peculiarities of a given settlement) inserts using the çantı technique, were animated with windows with regional bow-tie grids. The sanctuary is accessed from the two-storey, open narthex to the north of the mosque through a wooden door that stands out with its decorations. The sanctuary is designed in the size of a village mosque. The wooden mihrab, located just across the entrance, is unique to the region, with its shape gradually narrowing from bottom to top. This also goes for the structure and decoration of the wooden pulpit right next to the mihrab and the square sermon pulpit. The women’s gathering place, located in the north of the sanctuary and carried by wooden pillars, increases the usage area of the interior by surrounding the sanctuary from three directions. The sanctuary is covered with a wooden ceiling from the inside and a hipped roof from the outside. Foundation records of the building, its characteristics features, and vegetal and geometric fictions processed on wood are essential. Especially the tulip motifs that have become classics for the region, but also the bow tie, almond cross, seal of Suleiman, crescent star, cleat and leaf designs and other geometric patterns are valuable in terms of composition.

Anahtar Kelimeler

wooden architecture, İkizdere, Mosque, Rize, Black Sea Rural Architecture

Proje Numarası

SDK-2020-8245

Kaynakça

• Ak, Orhan Naci, (2001). Rize Tarihi, Rize: Rize Halk Eğitim Müdürlüğü Yayınları.
• Arseven, Celal Esat, (1975). “Çantı Madd.” Sanat Ansiklopedisi, (C.1, 368) İstanbul.
• Atak, Erkan, (2020). “Taşa İşlenen Zarâfet Lâle: Cami Tezyinatında Kullanımı Üzerine Bir Değerlendirme (14-18. Yüzyıllar)”, Ortaçağ Araştırmaları Dergisi, III/II, 226-239.
• Aytekin, Osman, (1996). Artvin’deki Mimari Eserler I, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Van.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı, (2006). 18. Asırda Lâle, İstanbul: Kubbealtı Neşriyat.
• Baramidze, Ruslan, (2017) İslami Dini Yapılar (Artvin İli), Batum.
• Bayhan, Ahmet Ali, (2005). “Ordu/İkizce’den Bir Ahşap Camii: Laleli (Eski) Camii”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, C.14, 1-22.
• Bayhan, Ahmet Ali, (2019). Geçmişten Günümüze Ordu’nun Geleneksel Ahşap Camileri, Ordu.
• Bayraktar, M. Sami, (2009). “Samsun’da Anadolu Selçuklu ve İlhanlı Döneminden Kalan Tarihi Yapılar”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar (Karadeniz Sosyal Araştırmaları Özel Sayısı), 2(7), 85-118.
• Baytop, Turhan ve Kurba, Cemal, (2003). “Lâle”, TDVİA, (C. 27, 79-81) İstanbul.
• Baytop, Turhan, (2010). İstanbul Lalesi, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Bostan, İdris, (2008). Rize, TDVİA, (C. 35, 174-151) İstanbul.
• Can, Yılmaz, (2003). “Kastamonu ve Sinop Yöresinde Bulunan Ahşap Camiler”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.14, Samsun, 119-124.
• Coşkun, Osman, (2005). Her Yönüyle İkizdere, Kocaeli: Şahsi Yayın.
• Çakmakoğlu Kuru, Alev, (1997). “Orta Asya Türk Sanatında Palmet ve Lâle Motiflerinin Değerlendirmesi Hakkında Bir Deneme”, Belleten 230, 37-54.
• Çiğdem, Süleyman, Özkan, Haldun ve Yurttaş, Hüseyin, (2020) Tarihi ve Kültürel Varlıklarıyla Bayburt, Erzurum.
• Demiriz, Yıldız, (1986). Osmanlı Kitap Sanatında Naturalist Üslupta Çiçekler, İstanbul.
• Dişören, N. Esra, (1993). İstanbul’daki ahşap Cami, Mescit ve Tekkeler, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Goloğlu, Mahmut, (1973). Anadolu’nun Milli Devleti Pontus, Ankara.
• Goody, Jack, (2010). Çiçeklerin Kültürü, (Çev. Mehmet Beşikçi), İstanbul. https://www.researchgate.net/publication/292159511_Anadolu'da_Lale_Kulturu (Erişim Tarihi: 19.08.2022).
• Gökler, Burak Muhammet ve Doğan, M. Emin, (2021) “Belgeler Işığında Narman Güvenlik Köyü Camii”, Art Sanat, (S.16, 181-219).
• Gül, Seyfullah, (2018) “Sinop Ahşap Camileri ve Coğrafi Çevre İlişkisi”, Sosyal Bilimciler Gözüyle Sinop, Ankara, 159-175.
• Karpuz, Haşim, (1993). Rize, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Karpuz, Haşim, (2019) “Rize Köy Camilerinde Mimari Süsleme”, Geleneksel Rize Mimarisi Üzerine Araştırma, Revak, İstanbul, 39-59.
• Kaya, Mustafa, (2022). Acara (Gürcistan) Bölgesi’nde Osmanlı Dönemi ve Sonrası Geleneksel Ahşap Cami Mimarisi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.
• Keskin, Esra ve Kaya Zenbilci, İlkgül, (2017). “Orta Çağ’da Bizans El Yazmalarında Görülen Örgü Kompozisyonları”, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10(2), 1137-1158.
• Korkmaz, Neslihan, (2017). “Amasya Taşova İlçesi Özbaraklı Köyü Camileri”, TİASAD, (13), 385-408.
• Kul, Eyüp, (2020). Osmanlı Döneminde Rize (Fetihten 19. Yüzyıla), İstanbul.
• Küçük, Ogün, (2017). Trabzon’un Çaykara, Dernekpazarı, Hayrat ve Of İlçelerindeki Osmanlı Dönemine Ait Bazı Ahşap Camiler (18-19.yy), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.
• Narmanlı, Faruk, (2018). Giresun Camilerinde Tezyinat, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun.
• Naza Dönmez, E. Emine, (2008). Wooden Mosque of the Samsun Region, Turkey from the Past to the Present in the light of Surveys Carried Out in the Years 2001-2003, Oxford: BAR International Series.
• Nefes, Eyüp ve Gün, Recep, (2016) “Çorum İskilip’te Çantı Tekniğinde İnşa Edilmiş İki Camii: Sanayi Marangozlar ve Tavukçuhoca Camileri”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 15 (30), 299-309.
• Nefes, Eyüp, (2009). “Giresun’da Yeni Tespit Edilen Bir Ahşap Camii; Çaldağ Beldesi Melikli Mahallesi Tahtalı Camii”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, C.9, S.2, 187-210.
• Nefes, Eyüp, (2010). “Samsun’da Ahşap Bir Osmanlı Eseri, Ayvacık/Tiryakioğlu Camii”, Ondokuz Mayıs İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.28, 151-174.
• Nefes, Eyüp, (2012). “Samsun/Çarşamba’da Çantı Tekniğinde İnşa Edilmiş İki Ahşap Camii; Ustacalı Köyü Camii ve Kocakavak Köyü Camii”, Vakıflar Dergisi, (38), 155-164.
• Önal, R. Çiğdem ve Köşklü, Zerrin, (2020). “Trabzon’da Geç Dönem Osmanlı Camilerinde Ahşap Mihraplar”, Sanat Tarihi Dergisi, 29/2, 707-473.
• Önal, R. Çiğdem, (2021). Trabzon Mihrapları, (Yayımlanmamış Dr. Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Önal, Raziye Çiğdem, (2021). “Trabzon Of İlçesinde Ahşap Vaaz Kürsüleri”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S.71, 441-478.
• Özgüner, Orhan, (2017) Köyde Mimari Doğu Karadeniz, İstanbul: Revak Yayınları.
• Özgür Yıldız, Şenay, (2012). “Osmanlı Devri Edirne Camilerinden Ahşap Va’z Kürsüsü Örnekleri”, Sanat Tarihi Dergisi, C. XXI, S.2, 99-135.
• Özkan, Haldun, (2010) “Gümüşhane’de Ahşap Tavanlı Camiler”, Sanat Dergisi, S.18, 63-80.
• Özkan, S. ve Çakır, M., (2000). “Rize’de Bulunmuş Olan Tunç Baltalar”, Tarih İncelemeleri Dergisi, S. XV, 87-94.
• Özkaraca, Nuray ve Halaç, Hicran Hanım, (2022). “Samsun-Çarşamba, Porsuk Köyü Camii’nin Tarihsel Süreçte Mimari Özellikleri ve Koruma Sorunları Açısından İncelenmesi”, Sanat Tarihi Dergisi, 31(2), 1079-1099.
• Saat, Abdullah, (2008). İstanbul Selatin Camilerindeki Vaaz Kürsüleri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Saklı, Ali Rıza, (İstanbul). “Rize Tarihçe”, Yeşilin Cenneti Rize, 2006.
• Samsun Ahşap Camileri, (2011). (Ed. Şenler Yıldız), T.C. Samsun Valiliği, Samsun.
• Sarı, Yavuz, (2016). Trabzon’un Hayrat, Of ve Sürmene İlçelerindeki Köy Camileri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun.
• Şahin, Mustafa, (2016). Giresun ve Trabzon İllerindeki Bağdadi Kubbeli Camiler, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Tarha, Taner, (1979). “Eskiçağda Kimmerler Problemi”, VIII. Türk Tarih Kongresi (11–15 Ekim 1976) Kongreye Sunulan Bildiriler I, T.T.K. Yay., Ankara, 904-921.
• Taşkan, Demet, (2011) Artvin İli Borçka ve Hopa İlçeleri Camilerinde Ahşap Süsleme, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Taşkan, Demet, (2016) Trabzon İli Camilerinde Ahşap Minberler, (Yayımlanmamış Dr. Tezi) Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Tellioğlu, İbrahim, (2007). “Doğu Karadeniz Bölgesi’nin Türk Yurdu Haline Gelmesi Hakkında Bir Değerlendirme”, Turkish Studies/Türkoloji Araştırmaları, 2/2, 654-664.
• Terzioğlu, Orhan, (2008) Rize’nin Tarihi Tahta Camileri ve Oymacılık Sanatı, Rize Valiliği İl Özel İdaresi Kültür Hizmeti, İzmir.
• Ünver, A. Süheyl, (1971) “Türkiye’de Lâle Tarihi”, 265-268. http://acikerisim.fsm.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/11352/1630/%DCnver.pdf?sequence=1).
• Yavuz, Mehmet, (2009). Çaykara ve Dernekpazarı’nda Geleneksel Köy Camileri, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Antalya’nın dünyaca ünlü değeri Aziz Nikolaos (Noel Baba) Kilisesi – HyeTert (Erişim Tarihi: 20.08.2022)
• https://karadeniz.gov.tr/demirkent-koyu-camii-tescilsiz/#prettyPhoto[instagram]/7/ (Erişim Tarihi: 20.08.2022)
• https://karadeniz.gov.tr/asagimaden-koyu-camii/#prettyPhoto (Erişim Tarihi: 20.08.2022)
• https://karadeniz.gov.tr/laleli-camii/#prettyPhoto[instagram]/16/ (Erişim Tarihi: 20.08.2022)
• http://karadeniz.gov.tr/tasoren-mahallesi-camii/#prettyPhoto (Erişim Tarihi: 21.06.2021)
• https://karadeniz.gov.tr/oruclu-koyu-camii/#prettyPhoto (Erişim Tarihi: 20.08.2022)
• https://karadeniz.gov.tr/dikyamac-koyu-camii/ (Erişim Tarihi: 20.08.2022)
• https://karadeniz.gov.tr/cavuslu-koyu-camii/ (Erişim Tarihi: 20.08.2022)
• https://karadeniz.gov.tr/esenkiyi-koyu-camii/ (Erişim Tarihi: 20.08.2022)
• http://www.akcakoca.bel.tr/akcakoca/koylerimiz/cayagzi/ (Erişim Tarihi: 20.08.2022)