Oltu Aleksandr Nevskiy Rus Alay Kilisesi

Yıl 2023, Cilt: 32 Sayı: 1, 435 - 465, 23.09.2023

Ahmet Yavuzyılmaz , Muhammet Lütfü Kındığılı

https://doi.org/10.29135/std.1219641

Öz

Çalışma konusu olan Oltu Rus Alay Kilisesi, Erzurum’un ilçesi olan Oltu’da Ruslar tarafından inşa ettirilmiştir. Kuzeydoğu Anadolu’da Erzincan, Erzurum ve Kars, yol güzergâhı üzerinde olmalarıyla tarihin hemen her döneminde önemli bir yer tutmuşlardır. Bu şehirlerin arasında kalan ve hem tedarik anlamında, hem de konaklamada ve pazarlamada Tercan, Aşkale, Pasinler, Horasan, Bayburt ve Oltu gibi ikincil öneme sahip merkezler de vardır. Oltu, Karadeniz Bölgesi’nden büyük merkezlere ticaretin yapılmasında üstlendiği köprü görevi ve coğrafi şartlarının elverişliliği sebebiyle diğer ikincil merkezlerden ziyadesiyle gelişim göstermiştir. Oltu bahsedilen bu sebeple tarihin hemen her döneminde ona hâkim olmak isteyenlerin mücadelesine maruz kalmıştır. 1877-1878 Osmanlı Rus Savaşı sonrasında savaş tazminatı olarak Rusların elinde kalan ve 1917’ye kadar Kars’a bağlanan Oltu’da, Ruslar tarafından bir de kilise inşa edilmiştir. İnşa edilen bu kilise, kaynaklarda genel bir ifadeyle 1877-1878 Osmanlı Rus Savaşı sonrasına, 19. yüzyıl sonlarına tarihlendirilmektedir. Bu çalışmada ise hem yerli ve yabancı literatürün taranmasıyla hem de plan, mimari ve süsleme özellikleriyle benzer örneklerle mukayeseler yapılmak suretiyle kilisenin 19. yüzyıl sonlarında değil, Rusların 20. yüzyıl başında başlattıkları alay kiliseleri projesi kapsamında inşa ettirildiğinin üzerinde durulmaktadır. Çalışmada Anadolu’da ve Anadolu dışında olmak üzere inşa edilen diğer Rus alay kiliselerinden bahsedilerek söz konusu kiliselerin üslup özellikleri de ortaya konmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Erzurum, Oltu, Rus, Alay Kiliseleri, Kilise

Oltu Alexandr Nevsky Russian Regimental Church

Öz

This study examines the Oltu Russian Regimental Church, built by the Russians in Oltu, a district of Erzurum. Erzincan, Erzurum, and Kars in Northeastern Anatolia have been important in almost every period of history as they are on the route to. There are also centers of secondary importance in terms of supply, accommodation, and marketing, such as Tercan, Aşkale, Pasinler, Horasan, Bayburt, and Oltu, between these cities. Oltu has developed considerably from other secondary centers due to its role as a bridge in the trade from the Black Sea Region to the big centers and because of the favorable geographical conditions. For this reason, Oltu has been exposed to the fights of those who want to dominate in almost every period of history. The Russians also built a church in Oltu, which was in the hands of the Russians as war reparations after the 1877 and 1878 Ottoman-Russian War and was connected to Kars until 1917. This church is dated to the end of the 19th century, in other words, after the Ottoman-Russian War of 1877 and 1878. This church, which was built, is generally dated to the end of the 19th century, after the 1877 and 1878 Ottoman-Russian War. In this study, it is emphasized that the church was built within the scope of the “Regimental Churches Project” initiated by the Russians at the beginning of the twentieth century, not at the end of the nineteenth century, by making comparisons with similar examples in terms of plan, architecture, and ornamentation, as well as by scanning the domestic and foreign literature. On January 23, 1900, the Russians established a commission within the military ministry under the chairmanship of General of the Infantry, Count Tatischev, with the participation of the army high priest and clergy. In this commission, they decided to design a church to meet the army’s needs for places of worship and religious education. In this project, the desired church type should not be magnificent, and its decoration should be less. Therefore, it was a type that would not be economically burdensome. Architect Fyodor Mikhailovich Verjbitskiy designed this decision. The first example of the project is the Church of the 148th Caspian Infantry Regiment in New Peterhof. With the approval of Verjbitskiy’s project by the commission mentioned above, a large and economical type of military church emerged, far from luxury and ornamentation. In the sources, it is stated that upon the approval of the churches in this project to be built in other regions dominated by the Russian Empire, a total of 1,100,000 rubles were allocated from the budget, 200,000 rubles in 1901, 450,000 in 1902, and 450,000 rubles in 1903. It is stated that 69 of the churches built between 1901 and 1917 within this project’s scope are known today. In the study, the stylistic features of these churches are pointed out with the Oltu Russian Regimental Church and other Russian Regimental Churches built in Anatolia and outside Anatolia.
The Oltu Russian Regimental Church, discussed in this article, is located on Cumhuriyet Boulevard in Yusuf Ziya Bey Neighborhood, east of Oltu district center. The church, which was registered with the decision of Erzurum Cultural Heritage Preservation Regional Board Directorate dated 10.01.1977 and numbered 311, does not have any inscriptions on the date of construction. For this reason, in the dating of the church, an evaluation was made by considering the reconstruction activities of the Russians in the region at the end of the 19th century and at the beginning of the 20th century.

Anahtar Kelimeler

Erzurum, Oltu, Russia, Church

Kaynakça

• Ababay, F. (1987). Çıldır Tarihi, Ankara: Kadıoğlu Matbaası.
• Ağca İ. K. (1998), “Oltu’ya Genel Bir Bakış”, Atatürk Üniversitesi Oltu Meslek Yüksekokulu Geçmişten Geleceğe Oltu Sempozyumu, Erzurum, 1-18.
• Akkurt, M. (2019). Rusların Erzurum ve Kars’taki Dini Mimarisi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Van.
• Anonim, Oltu (1990). Erzurum.
• Aslan, B. (1998). “I. Dünya Savaşı Esnasında Azerbaycan Türklerinin Oltu’daki Yardım Faaliyetleri”, Atatürk Üniversitesi Oltu Meslek Yüksekokulu Geçmişten Geleceğe Oltu Sempozyumu, Erzurum, 75-88.
• Aydın, A. (2006). “Çoruh Vadisi (TAO) ve Oltu'nun Osmanlı Hâkimiyetine Girmesi”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1, 205-221.
• Aydoğan, E. (2017). Oltu Şura Hükümeti ve Yasin Haşimoğlu’nun Hatıraları, (3. Baskı). Erzurum, Salkımsöğüt Yayınları.
• Bozkuş, N. (2011), “Dünden Bugüne Kars”, Uluslararası Kaşgar’dan Endülüs’e Türk-İslâm Şehirleri Sempozyumları Gazi Kars Şehrengizi 29-31 Ekim 2011, Ankara, 39-50.
• Oral, B. (2014). “Kağızman’da Rus İşgali Dönemi Konut Mimarisinden Örnekler”, AVRASYA Uluslararası Araştırmalar Dergisi, Cilt:2, Sayı:4, 80-95.
• Ceylan A. ve Günaşdı Y. (2018). Erzurum’un Eskiçağ Kaleleri, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları
• Çam, N. (1993), Erzurum Tabyaları, Ankara.
• Çiftçi, A. (2000), Kars’ta Rus İşgali Dönemi Konut Mimarisi, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Ana Bilim Dalı (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara.
• Denisenko, L. (2015). Böyle Bir Kars, Türkiye’nin Kentleri, İstanbul: Heyamola Yayınları.
• Değirmenci, S. (2010). 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı Öncesi Çıldır Eyaleti’nin İdari, Siyasi, Askeri, Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Yapısı, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul.
• Demirel, M. (1998). “İşgal Yıllarında Oltu”, Atatürk Üniversitesi Oltu Meslek Yüksekokulu Geçmişten Geleceğe Oltu Sempozyumu, Erzurum, 89-100.
• Dumlu, A. (2015). Erzurum ve Çevresindeki Urartu Yazıtlarında Geçen Yer İsimlerinin Lokalizasyonu, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kars.
• Durmaz, Y. E. (2020). Erzurum İli Oltu İlçesinin Kentsel Gelişimi Üzerine Bir İnceleme (M.Ö. 4. Yüzyıl-1923), Trakya Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Edirne.
• Eğilmez, S. (2004). Erzurum ve Çevresinin Ortaçağ Boyunca Tarihi Coğrafyası, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Erzurum.
• Gündoğdu, H. (1991), Doğubeyazıt İshak Paşa Sarayı, Ankara.
• Gündoğdu, H. (2007a), “XIX. Yüzyıl Kars Yapılarına Baltık Mimari Üslubunun Yansıması”, Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S.18, Erzurum, 79-99.
• Gündoğdu, H. (2007b). Erzurum’da Doğa Kültür Tarih ve Sanat Eserleri, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Gündoğdu, H., Bayhan A. A. ve Arslan M. (2010). Sanat Tarihi Açısından Erzurum, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Gündoğdu, H., Bayhan, A.A., Aktemur, A.M. ve Kukaracı, İ. U., Çelik, A. (2002). Tarihi ve Kültürel Yönleriyle Oltu, Erzurum: Oltu Ticaret ve Sanayi Odası Kültür Yayınları.
• Gündoğdu, H. Aktemur, A.M. ve Bayhan, A. A. (1999). Sarıkamış ve Çevresindeki Tarihi Kalıntılar, Erzurum
• Jelebovskiy, A. A. (1902). Upravleniye Tserkvami i Pravoslavnım Duhovenstvom Voyennago Vedomstva, Stoletiye Voyennago Ministerstva (1802-1902), St. Petersburg.
• Kılıç, B. (2011). 19. Yüzyılda Çıldır Sancağı’nın İdari Yapısı. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum.
• Kılıç, S. (1998). “İşgalden Kurtuluşa Oltu (1878-1920)”, Atatürk Üniversitesi Oltu Meslek Yüksekokulu Geçmişten Geleceğe Oltu Sempozyumu, Erzurum, 48-61.
• Kırzıoğlu, M.F. (1953). Kars Tarihi, Cilt: I, İstanbul: Işıl Matbaası.
• Kırzıoğlu, M.F. (1984). “Selçuklu Fetihlerinden (1064–1071) Önce Doğu Anadolu Türk Boy ve Oymaklarından Kalma Dağ ve Su Adları”, Türk Yer Adları Sempozyumu Bildirileri (11–13 Eylül 1984), Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli Folklor Dairesi, Yayınları: 60, Seminer, Kongre Bildirileri Dizisi: 17, Ankara, 75-95.
• Konukçu, E. (1998). “Tarihi Akışta Oltu”, Atatürk Üniversitesi Oltu Meslek Yüksekokulu Geçmişten Geleceğe Oltu Sempozyumu, Erzurum, 626-630.
• Makarov, A. I. (2020). “İmparator Nicholas II Döneminde Rus İmparatorluk Ordusu’nun Tipik Askeri Tapınağı I”. Mimari, Moskova, 13-26
• Özav, L. (1991). Oltu’nun Beşeri ve Ekonomik Coğrafyası, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Erzurum.
• Özav, L. (1995). Oltu’nun Beşeri ve Ekonomik Coğrafyası, Erzurum: Taş Medrese Yayınları.
• Özer, M.A. (1971). Tarihte Çıldır Atabeğleri ve Torunları, Erzurum: Taş Medrese Yayınları.
• Parlak, T. (2001). Erzurum’da Oltu Taşı ve Kuyumculuk Sanatı, Erzurum: Oltu Ticaret ve Sanayi Odası Kültür Yayınları.
• Payne, M. R. (2006). Urartu Çivi Yazılı Belgeler Kataloğu, İstanbul.
• Rasimgil, M. (2017), Rus Yönetiminde Kars Şehir Merkezinin İmarı ve Anıtsal Yapıları, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Ana Bilim Dalı Mimarlık Tarihi Bilim Dalı, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul.
• Sözen, M. ve Tanyeli, U. (2001). Sanat Kavram ve Terimler Sözlüğü, İstanbul.
• Toksoy, A. (1998). Ortaçağda Oltu ve Çevresi, Atatürk Üniversitesi Oltu Meslek Yüksekokulu Geçmişten Geleceğe Oltu Sempozyumu, Erzurum, 655-661.
• Toksoy, A. (2015). Ortaçağda Oltu ve Çevresi, Trabzon: Eser Ofset Matbaacılık.
• Tsitovich G.A. (1913). Ordu ve Donanma Tapınakları. Pyatigorsk.
• Tuncer, O. C. (2007). Anadolu Kervan Yolları, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Tutar, H. (2011). “Serhat İllerinin Fırsat ve Gerçekleri”, Uluslararası Kaşgar’dan Endülüs’e Türk - İslâm Şehirleri Sempozyumları Gazi Kars Şehrengizi,29-31 Ekim 2011, Ankara, 51-64.
• Ülkü, O. (2007). “Osmanlı İmparatorluğu’nda Savunma Sistemi Olarak Tabya Mimarisi”, Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 27, Erzurum, 245-270.
• Üstbaş, E. (2007). Kars İli Merkez İlçesi 19 Pafta 228 Ada 6 Parselli Tescilli Taşınmaz Fethiye Camii Eski Rus Kilisesi veya Aleksndr Nevskiy Kilisesi Sanat Tarihi Raporu, Kars.
• Yücel, Y. ve Sevim, A. (1990). Türkiye Tarihi, II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Zaimoğlu, S. A. (2007). Oltu Şura Hükümeti, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya.
• Elektronik Kaynaklar
• https://sobory.ru/article/?object=42401 (03.10.2022)
• https://www.pravoslavie.az/history/orthodox_churches_azerbaijan_history/?id=13687 (07.10.2022)
• https://oldestatehotel.com/en/wiki/voinskiy_hram_svyatogo_blagovernogo_velikogo_knyazya_aleksandra_nevskogo.html (07.10.2022)
• https://naov.ru/articles/101_k-voprosu-o-regeneracii-ansamblya-voennogo-gorodka-v-krasnoyarske.html (07.10.2022)
• https://verelq.am/ru/node/2165 (07.10.2022)
• https://sobory.ru/article/?object=14182 (07.10.2022)
• https://stringfixer.com/tr/Church_of_the_Intercession_of_the_Holy_Mother_of_God (07.10.2022)
• Görsel Kaynakçası
• URL 1: https://www.google.com/maps/@40.6628751,41.7913134,8z (203.11.2022)
• URL 2: https://www.pravoslavie.az/history/orthodox_churches_azerbaijan_history/?id=13687 (07.10.2022).
• URL 3: https://www.pravoslavie.az/history/orthodox_churches_azerbaijan_history/?id=13687 (07.10.2022)
• URL 4: https://sobory.ru/photo/332330 (03.11.2022)
• URL 5: https://sobory.ru/photo/332331 (03.11.2022)
• URL 6: https://sobory.ru/photo/309958 (03.11.2022)
• URL 7: https://4.bp.blogspot.com/-bYrNBvHxs20/WnqfD78g3SI/AAAAAAAALMU/0lrcN84WJ6E9ojpX6nSVfMvdvEBu9bv1QCLcBGAs/s640/face%2Bsoba.jpg (18.10.2022)
• URL 8: http://www.eskiturkiye.net/resimler/kars-fethiye-camii.jpg (18.10.2022)
• URL 9: https://www.muammercelik.info/index.php/ulkemizi_geziyoruz/kars-ve-cevresi/kars-fethiye-camisi/ (18.10.2022)
• URL 10: https://cdn.otelleri.net/landing/sarikamis/gezi-rehberi/kazim-karabekir-camii-3308-d7.jpg (07.10.2022)
• URL 11: https://www.pravoslavie.az/history/orthodox_churches_azerbaijan_history/?id=13687 (07.10.2022)
• URL 12: https://oldestatehotel.com/en/wiki/voinskiy_hram_svyatogo_blagovernogo_velikogo_knyazya_aleksandra_nevskogo.html (07.10.2022)
• URL 13: https://naov.ru/articles/101_k-voprosu-o-regeneracii-ansamblya-voennogo-gorodka-v-krasnoyarske.html (25.10.2022)
• URL 14: https://verelq.am/ru/node/2165 (25.10.2022)
• URL 15: https://sobory.ru/article/?object=14182 (25.10.2022)
• URL 16: https://eparhia-dp-ua.translate.goog/eparhiya/nasha-istoriya/istoriya-drevnih-hramov/pod-svodami-polkovogo-hrama-chast-2-novye-fakty-v-istorii-svyato-pokrovskogo-garnizonnogo-voinskogo-hrama-goroda-pavlograd-2/?_x_tr_sch=http&_x_tr_sl=ru&_x_tr_tl=tr&_x_tr_hl=tr&_x_tr_pto=sc (25.10.2022)
• URL 17: https://stringfixer.com/tr/Church_of_the_Intercession_of_the_Holy_Mother_of_God (25.10.2022)