Câmiü’t-Tevârîḫ’in Taşkent Nüshâsında Han Ve Hatun Sultan Başlıkları Üzerine Değerlendirme

Yıl 2024, Cilt: 33 Sayı: 1, 1 - 27, 22.08.2024

Gulzoda Makhmudjonova Akay , Büşra Ayaz , Chuanyi Lei

https://doi.org/10.29135/std.1403480

Öz

İslam dünyasında resimli tarih eserlerinin gün yüzüne çıkması 14. yüzyılın başlarına tekabül eder. Aynı yüzyılda genel dünya tarihini, İslam öncesi ve sonrasındaki peygamber ve meliklerinin hayatını içeren önemli eserler de gün yüzüne çıkar. İlhanlı hakimiyeti altında başlatılan bu tarih metni oluşturma çalışmaları bir sonraki yüzyıllar için örnek niteliğini taşır. Resimli tarih eserlerine öncülük eden Câmiʿu’t-Tevârîḫ’in, İlhanlı dönemi sonunda bir müddet tarih sahnesinden kaybolduğu görülür. Eserin yeniden hayat bulması ise Timurlu hakimiyeti dönemine tekabül eder. Timur sonrasında yeni hükümdar Sultan Şâhruh döneminde genel dünya tarihini içeren metinler önemsenmeye başlanır. Saray tarihçisi Hâfız-i Ebrû tarafından saray kitaplığında özenle toplanmaya başlanan Câmiʿu’t-Tevârîḫ’in nüshaları, Timurlu sarayında hazırlanan genel dünya tarihini içeren resimli nüshaların oluşumuna öncülük eder. Bu çalışma Câmiʿu’t-Tevârîḫ’in Özbekistan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Ebü’r-Reyhân Bîrûnî Doğu Araştırmalar Enstitüsünde, N. 1620 numaralı nüshadaki Han ve Hatun sultan başlıkları üzerine kurgulanmıştır. İlhanlılar döneminde kıyafet, toplumsal statünün anlaşılmasında önemli bir göstergedir. Buna bağlı olarak da sultanların kıyafet ve başlıkları onların en önemli temsil gücü haline gelir. Dolayısı ile resimli yazmalarda han ve hatunlar dikkat çekici figürlerdir. Özellikle erkek figürlerinde toplumsal hiyerarşinin yansıması, kullanılan başlıklar üzerinde kendini gösterir. Bu gelenek dönemin resim sanatında da etkisini gösterir. Hükümdar ve seleflerini betimleyen kompozisyonların içerisinde sadece soylu kesim değil, saray maiyetinde çeşitli hizmette bulunan figürlerin giysi ve başlıklarının benzerliği de dikkat çekicidir. Çalışmada Câmiʿu’t-Tevârîḫ nüshasındaki sultan başlıkları üzerinden ikonografik ve kronolojik olarak benzerlikler karşılaştırmalı analize tabi tutulmuştur. Dönemin hükümdar ve hanedan üyelerinin törenlerde kullanılmaya başladıkları belirli başlıkların, bir sonraki yüzyıllarda da kullanılmaya devam edildiği görülmektedir. Çalışmada 15. yüzyılda Timurlu saray atölyesinde yeniden derlenmeye başlanan Câmiʿu’t-Tevârîḫ nüshalarındaki taht ve tören sahnelerinin benzerliği de karşılaştırmalı analizle irdelenir. Ayrıca çalışmada hükümdar eşlerinin kullandıkları başlık biçimi ‘Bogtak’ başlığı altında kronolojik olarak kategorize edilecektir. Başlık tipolojisi üzerine yapılan benzer çalışmalara ışık tutması ön görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Câmiʿu’t-Tevârîḫ, İlhanlılar Dönemi, Timurlu, Gugu Tacı, Sultan Başlıkları

An Evaluation on the Khan and Khatun Sultan Headdresses in the Tashkent copy of Jami' Al-Tawarikh

Öz

The emergence of illustrated historical works in the Islamic world corresponds to the early 14th century. In the same century, important works depicting general world history and the lives of prophets and rulers before and after Islam also come to light. The efforts to create these historical texts under the Ilkhanid rule serve as examples for the subsequent centuries. It is observed that the precursor of illustrated historical works, Jami’ al-Tawarikh, disappeared from the historical scene towards the end of the Ilkhanid period. Its revival, however, coincides with the Timurid rule. After Timur, texts encompassing general world history gain importance during the reign of the new ruler, Sultan Shahrukh. The copies of Jami’ al-Tawarikh, carefully collected in the palace library by the court historian Hafiz-i Abru, pave the way for the creation of illustrated copies containing general world history in the Timurid court.
This study is based on the Khan and Khatun sultan titles found in the copy numbered N. 1620 of Jami’ al-Tawarikh and is conducted at the Institute of Eastern Studies named after Abu Rayhan Biruni of the Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan. Clothing played a significant role in understanding social status during the Ilkhanid period. Consequently, the clothing and headgear of sultans became their most important symbols of representation. Therefore, Khan and Khatun figures are prominent in illustrated manuscripts. Particularly in male figures, the reflection of social hierarchy is evident in the headgear used. This tradition also influences the art of painting during the period. The similarity in the clothing and headgear of not only the noble class but also the various figures serving in the palace entourage is remarkable. This continuity indicates the popularization of the tradition by artists in the next period. Thus, it facilitates the analysis of the position of the figures in the composition concerning the text-image relationship. Such depictions provide significant information about the economy, social structure, societal perception, and the involvement of women in social life during the period. The figures of the sultan’s consorts seated on the throne together with the ruler symbolize the conditions of the era in terms of social status. Accordingly, a comparative analysis is conducted on the similarities between the sultan titles in Jami’ al-Tawarikh’s copy numbered N. 1620, which is believed to have been compiled in the Timurid court workshop centered in Herat in the 15th century, in terms of iconography and chronology.
It is observed that certain specific headgear worn by rulers and members of the dynasty during ceremonies in the 14th-century manuscript continued to be used in the subsequent centuries. The similarity in throne and ceremonial scenes in the copies of Jami’ al-Tawarikh compiled in the Timurid court workshop in the 15th century is also analyzed through comparative analysis. Additionally, the headgear used by the rulers’ consorts will be categorized chronologically under the title of ‘Boghtagh’. Through the analysis of the headgear of Khan and consorts in the illustrations of Jami’ al-Tawarikh, this study aims to shed light on the status and social position of women in the Ilkhanid and Timurid periods and contribute to similar studies conducted on the typology of headgear worn by consorts.

Anahtar Kelimeler

Jami, Ilkhanid Period, Timurid, Gugu Crown, Sultan Headdresses

Kaynakça

• Beyânî, Ş. (2023). Moğol Dönemi İranı’nda Kadın, (çev: Mustafa Uyar), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Blair, S. S., & Bloom, J. M. (1996). The Art and Architecture of Islam, 1250–1800. USA: Yale Üniversity Press.
• Choi, J. (2021). A Study on the Characteristics of Gugu(Boghtaq) and Banquet Costumes of Sukbi(淑妃) and Sunbi(順妃) in King Chungseon Period of Goryeo, Journal of the Korean Society of Costume, Vol. 71 (1 February), 65-85.
• Cihan, C. (2021). Türk Kam (Şaman) ve Kadın Başlıklarında Kuş Tüyünün Kullanılması. Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı: 8, (31 Aralık). 103-118.
• Glauson, S G. (1972). An Etymological Dictionary of the Pre-thirteenh-Centurt Turkish. Oxford
• Çetinaslan, M., Özçelik, A.C. (2021), Câmiu’t-Tevârîh Yazmalarındaki Hz. Muhammed Konulu Miyatürlerin Bizans Resim Sanatındaki Kökenleri, Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi (6), 21-43.
• De Nicola, B. (2017). Women in Mongol Iran: The Khatuns, 1206-1335. Edinburgh: Edinburgh University Press.
• Denney, J. (2010). Mongol Dress in the Thirteenth and Fourteenth Centuries. In: James C. Y. Watt (ed.), The World of Khubilai Khan: Chinese Art in the Yuan Dynasty. New Haven/London, 75-83.
• Demir, M. (2007). İslam Ortaçağ’ında İran Bölgesindeki Tarih Yazıcılığı. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 14(34), 255-273.
• Duda, D. (1971). Die Buchmalerei der Ğalā›iriden (1. Teil). Der Islam, 48 (1) 28-76.
• Fang, L. (1989). Gugu Üzerine Bir Metin Araştırması, İç Moğolistan Sosyal Bilimler Dergisi, (5), 57.
• Franke, H. (1978). Bir Çin-Uygur Aile Portresi: Turfan’dan Bir Gravür Üzerine Notlar. Kanada: Saskatchewan Üniversitesi.
• Goetz, H. (1931). The History of Persian Costume. A Survey of Persian Art, vol., III. London and New-York: Oxford University Press.
• Goetz, H. (1964). The History of Persian Costume. A Survey of Persian Art, vol., 5. London and New-York: Oxford University Press.
• Gray, B. (1978). The world history of Rashid al-Din: A study of the Royal Asiatic Society manuscript. Faber & Faber.
• Grünwedel, A. (1912). Altbuddhistische Kultstätten in Chinesisch-Turkestan: Bericht über archäologische Arbeiten von 1906 bis 1907 bei Kuča, Qarašahr und in der Oase Turfan. Berlin: Königlich Preußische Turfanexpeditionen.
• Haneda, T. (1937). Mançuca-Japonca Sözlüğü, Kyoto: Kyoto İmparatorluk Üniversitesi Mançurya-Moğolistan Araştırmalar Komitesi.
• Inal, G. (1982). Berlin Deiz Albümlerindeki Bazı Dağınık Câmi’el-Tevâ’rikh Minyatürleri Üzerine, Belleten, (C. XLVI, 184), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Ismailova, E. M. (1980). Vostocnaya Miniatyura. Şark Miniatyurası. Oriental Miniatures. Taşkent: Gafur Gulam Namıdagi Adabiyat ve San’at Naşriyatı.
• Johannes,P. C. (2022). Tatarlar Olarak Andığımız Moğolların Tarihi. (çev. Altay Tayfun Özcan) İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Jia, X. (2011), Moğol-Yüan Dönemindeki Gugu Taçları, Yasak Şehir, (7), 80-95.
• Kadoi, Y. (2009). Islamic Chinoiserie: The Art of Mongol Iran. Edinburgh: Edinburgh University Press.
• Karamağaralı, B. (1968), Camiut-Tevarih’in Bilinmeyen Bir Nüshasına Ait Dört Minyatür, Sanat Tarihi Yıllığı (2), 70-86.
• Khairullaev, M. P., Anatolyevna, G., Khakimov, A. (2001). Oriental Miniatures, The Collection of the Beruni Institute of Oriental Studies of the Academy of Sciences of the Rebuplic of Uzbekistan, I, 14th-17th Centuries. Tashkent: The Beruni Institute of Oriental Studies.
• Kovalevsky, O. M. (1992). Moğol-Rus-Fransa Sözlüğü, Moskova: Nauka.
• Kutlu, M. (2020). Keşfinin 50. Yılında Esik Kurganı ve Altın Elbiseli Adam, İstanbul: Ege Yayınları.
• Küden, O. (2019). “Türk Kültür Tarihinde Yırtıcı Kuşlar ile İlgili İnançlar ve Motifler”, Manisa CBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.
• Lane, G. (2006). Daily Life in the Mongol İmpire. Westport CT and London: Greenwood Press.
• Lessıng, D. F. (1960). Moğolca-İngilizce Sözlüğü, Birleşik Krallık: Routledge Yayınları.
• Liu, Y. (1996). Çin Dunhuang Duvar Resim Komple Eserleri, (ed. Wenjie Duan). Tianjin: Tianjin Halk Güzel Sanatları Yayınevi.
• Makhmudjonova Akay, G. (2023). An Evaluation on the Pictures of Jâmiʿ Al-Tevârîkḫ ’s Tashkent Copy, Numbered 1620. Ortaçağ Araştırmaları Dergisi, 6 (2), 504-520.
• Maklasova, L. E. (2018). ‘The Desıgn of the Mongolıan Headdress “Gu–Gu” ın the Yuan Dynasty’. Средневековая Археология Материалы VIII Международной научной конференции «Диалог городской и степной культур на евразийском пространстве», посвященной памяти Г.А. Федорова-Давыдова, N. 4, 120-125.
• Nugteren, H., & Wilkens, J. (2019). A Female Mongol Headdress in Old Uyghur Secular Documents. International Journal of Old Uyghur Studies, 1(2), 153-170.
• Özder, L. (1999). İç Anadolu Bölgesi Geleneksel Kadın Başlıkları. Ankara: Kültür Bakanlığı-HAGEM Yayınları.
• Peng, D., & Xu T. (1983). Hitay Hikayeleri Özeti (Heida Shilüe). Şangay: Şangay Guji Yayınevi.
• Pugachenkova G. A. (1956). К İstorii Kostyuma Sredney Azii i İrana 15. pervoy poloviny-16. veka. Trudy, Srednea- ziat skogo Gosudarstvennogo Universiteta, 81, İstaricheskiy Nauka, (12) 86-118.
• Rashid al-Din Fazlullah, 1620. Jâmiʿ al-tevârîkḫ, Institute of Oriental Studies of the Academy of Sciences of Uzbekistan.
• Semenov, A. A. (1952). Sobranie Vostochnix Rukopisey Akademii Nauk Uzbekskoy SSR. 1 tom. Taşkent: Nauka.
• Shea, E. L. (2020). Mongol Court Dress, Identity Formation, and Global Exchange. New York: Routledge
• Shen, C. (2011). Çin Antik Kıyafetler Araştırmaları. Beijing: The Commercial Press.
• Süslü, Ö. (2007). Tasvirlere Göre Anadolu Selçuklu Kıyafetleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Şahin, Y. (2002). Anadolu kadın başlıkları. Türkler (C. 18, s. 363-376). (ed. H.C. Güzel & K. Çiçek & S. Koca), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Şeşen, R. (1998). Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı. İSAR Vakıf Yayınları.
• Takashi, K. (1993). Meng Susi Ailesi İbadet Resmi Üzerine Bir Çalışma. Yüan Tarihi Araştırma Serisi No. 5, Pekin: Çin Sosyal Bilimler Yayınevi.
• Tanındı, Z., Çağman, F. (2021), Topkapı Sarayı’nın Kitap Hazinesinin İki Câmi ‘ü›t- Tevârîh Nüshası Hakkında (H.1653-H.1654), Sanat Tarihi Yıllığı, 187-257.
• Togan, Z. V. (1963). On The Miniatures in Istanbul Libraries. Proceedings of Atti del Secondo Congreso Internazionale di Arte Turca, Baha Matbaası, İstanbul.
• Tursunova, Y. (2021), Almatı’daki Kazakistan Cumhuriyeti Merkez Devlet Müzesinde Yer Alan Kadın Kıyafetleri Koleksiyonu, Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 4 (3), 1-30.
• Ye, Z. (1959). Ot ve Ağacın Çocuğu, (C. 3, 2), Pekin: Zhonghua Kitapevi.
• Xıong, M., & Xi J. Z. (1983). Khanbaliq Hakkında Tarihi Notları, Pekin: Beijing Tarihi Kitaplar Yayınevi.
• URL 1, Rakhimova, Zuhra, Bibi Hanım’ın Başlığı. Sanat, Https://Sanat.Orexca.Com/2014/2014-1/Headdress-Of-Bibi-Khanym/ Erişim Tarihi: 05.02. 2022.
• URL 2, Yulin Mağaralarının 6. numaralı Mağarası, Dunhuang Academy, https://www.dha.ac.cn/info/1426/3664.htm, Erişim Tarihi: 10.07. 2022.
• URL 3, https://kknews.cc/culture/9onqyp5.html  Erişim: 05.11.2022.
• URL 4, https://painting.npm.gov.tw/Painting_Page.aspx?dep=P&PaintingId=15493 Erişim 08.03.2022.