Birgi Karaoğlu Camii’nin Vaaz Kürsüsü

Yıl 2016, Sayı: 39, 215 - 239, 29.12.2016

Gökben Ayhan

Öz

Bu makalenin konusunu, Birgi’nin Sarı Bey
Mahallesi’nde Karaoğlu Mustafa Efendi tarafından 18.yüzyılın sonlarında,
dikdörtgen planlı olarak duvarları moloz taş ile tuğla kırıkları örgülü ve
üzeri kubbeyle örtülü biçimde inşa ettirilen Karaoğlu Camii’nin mermerden
yapılan vaaz kürsüsü oluşturmaktadır. Camiyle aynı dönemde yapılan ve yapının
tamamlayıcı öğeleri arasında yer alan minber ve vaaz kürsüsü döneminin süsleme
anlayışını yansıtmaktadır. İlk kez bu çalışmada, detaylı olarak tanıtılan vaaz
kürsüsü, iç mekânın doğu duvarının güney ucuna doğru gelecek şekilde duvara
sabitlenmiştir. Vaaz kürsüsüne istiridye kabuğu formu, meyve tabağı, perde
motifi, selvi ağacı ile S ve C kıvrımlarından oluşan Batılılaşma dönemi süsleme
unsurları birlikte işlenmiştir. Bu süslemelerin tamamının vaaz kürsüsünde
görüldüğü ender örneklerden biri olarak Türk-İslam Sanatı’ndaki vaaz kürsüleri
arasında farklı süsleme anlayışıyla ayrıcalıklı bir yere sahip olduğu tespit
edilmiştir. Bu vaaz kürsüsü, Birgi’deki Batılılaşma dönemi süsleme
repertuarının en belirgin örneklerinden biri olarak karşımıza çıkmaktadır.
Karaoğlu Camii’nin vaaz kürsüsündeki Batılılaşma döneminin süsleme repertuarı,
hem İstanbul’da genellikle dönemin çeşme, sebil, mezar taşı gibi çeşitli
eserlerinde, hem de İstanbul dışındaki örneklerinde görülen uygulamalarıyla benzer
üslupta işlenmiştir.    

Anahtar Kelimeler

Birgi Karaoğlu Camii, Vaaz Kürsüsü, Mermer, Batılılaşma Dönemi Süslemeleri, İstiridye Kabuğu Formu, Akant Yaprağı, Meyve Tabağı, Selvi Motifi, Perde Motifi

Sermon Platform Of Birgi Karaoğlu Mosque

Öz

The subject of this essay is the marble sermon
platform of Karaoğlu Mosque which was built in Birgi Sarı Bey Street by
Karaoğlu Mustafa Efendi towards the end of 18th century, planned in rectangular
shape braided with rubble stones and brick pieces and covered with dome.
Although the sermon platform apart from pulpit, which are among the
supplementary elements of mosque, was built in the same period of building, it
reflects the ornamental perception of the period. The sermon platform which is
explained in details for the first time in this study is fixed on the wall
towards the south edge of east wall of inner space. Westernization period
ornamentation elements composed of oyster shell form, fruit plate, curtain
motif, cypress tree and S and C curls were embroidered altogether. As a rare
sample on which all of these ornaments are seen in the sermon platform, it was
determined that this sermon platforms has an exclusive place with its different
ornamentation among sermon platforms in Turkish-Islam Art. This sermon platform
is accepted as one of the most distinctive samples of ornamentation repertory
of Westernization period in Birgi. Westernization period ornamental repertory
on sermon platform of Karaoğlu Mosque were embroidered in a similar style both
with various works in Istanbul such as fountains, public fountain, gravestones
and with the works observed out of Istanbul.    

Anahtar Kelimeler

Birgi Karaoğlu Mosque, Sermon Platform, Marble, Ornamentation of Westernization Period, Oyster Shell Form, Acanthus Motif, Fruit Plate, Cypress Motif, Curtain Motif

Kaynakça

• AKTEPE, Münir, “Damad Paşa Devrinde Lale”, Tarih Dergisi, c. IV, S. 7, İstanbul, 1953, s. 85-126.
• APA, Gülay, “Üsküdar Sultan Camilerinin Vaaz Kürsüleri”, Üsküdar Sempozyumu 6-9 Kasım 2008 Bildiriler, S.VI/I, İstanbul, 2009, s. 251-270.
• APA, Gülay, “Osmanlı Geç Dönem İstanbul Vaaz Kürsüleri”, XII. Ortaçağ-Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Sempozyumu 15-17 Ekim 2008 Çanakkale, İzmir, 2010, s. 308-317.
• AREL, Ayda, Onsekizinci Yüzyıl İstanbul Mimarisinde Batılılaşma Süreci, İTÜ Mimarlık Fakültesi Baskı Atölyesi, İstanbul, 1975.
• AREL, Ayda, “Aydın Bölgesinde Âyânlık Dönemi Yapıları”, Ege’de Mimarlık Sempozyumu 27-29 Kasım 1985 İzmir, Dokuz Eylül Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi, İzmir, 1986, s. 148-153.
• ARIK, Rüçhan, Batılılaşma Dönemi Türk Mimarisi Örneklerinden Anadolu’da Üç Ahşap Camii, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara, 1976.
• ARIK, Rüçhan, Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1988.
• AYNUR, Hatice-KARATEPE, Hakan T., III. Ahmed Devri İstanbul Çeşmeleri (1703-1730), İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, İstanbul, 1995.
• ARSEVEN, Celal Esat, “Kürsü”, Sanat Ansiklopedisi, c. III, İstanbul, 1950, s. 1199-1200.
• BAĞCI, Serpil, “Osmanlı Mimarisinde Boyalı Nakışlar”, Osmanlı Uygarlığı, c. II, (ed. H. İnalcık-R. Günsel), T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2009, s. 737-759.
• BAKIR, Betül, Mimaride Rönesans ve Barok Osmanlı Başkenti İstanbul’da Etkileri, Nobel Yayın Dağıtımı, Ankara, 2003.
• BARIŞTA, H. Örcün, İstanbul Çeşmeleri-Bereketzade Çeşmesi, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1989.
• BARIŞTA, H. Örcün, İstanbul Çeşmeleri-Ortaköy Damat İbrahim Paşa Çeşmesi, Hacı Mehmet Ağa Çeşmesi, Taksim Maksemindeki I. Mahmut Çeşmesi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1992.
• BARIŞTA, H. Örcün, “Klasik Dönem İstanbul Camilerinden Bazı Vaız Kürsüleri”, Cumhuriyet’in 80. Feth’in 550. Yılında İstanbul’a Armağan, İstanbul, 2004, s. 68-72.
• BAYHAN, Ahmet Ali, “Osmanlı Döneminde Batılılaşma Sürecinin Ortadoğu’ya ve Afrika’ya Yansıması: Mısır Ve İsrail’den Örnekler”, Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, S. 19, Erzurum, 2007, s. 23-65.
• BİLGİ, Hülya, Ateşin Oyunu, Sadberk Hanım Müzesi ve Ömer M. Koç Koleksiyonlarından İznik Çini ve Seramikleri, İstanbul, 2009.
• BİROL, İnci A, “Türk Tezhip Sanatında Desen”, Hat ve Tezhip Sanatı, (ed. A. R. Özcan), T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara, 2009, s. 489-503.
• BOZER, Rüstem,“Süleymaniye’nin Ahşapları”, Bir Şaheser Süleymaniye Külliyesi, (ed. S. Mülayim), Ankara, 2007, s. 229-330.
• CANTAY, Gönül, “Türk Süsleme Sanatında Meyve”, Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Vol. 3/5, Ankara, 2008, s. 32-64.
• ÇAĞLITÜTÜNCİGİL, Ersel, “Türk Süsleme Sanatında Nar ‘Form, Köken ve İkonografik Anlamı’”, TÜBAR, XXXIII-Bahar, 2013, s. 61-92.
• ÇOBANOĞLU, Ahmet Vefa, “Kestanepazarı Camii”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. XXV, Ankara, 2002, s. 312-313.
• ÇULPAN, Cevdet, (Antik Devirler)den (Zamanımız)a Kadar İlahiyat, Edebiyat, Tıp ve Sanat Tarihlerinde Seviler I, İstanbul, 1961.
• ÇORUHLU, Tülin, “Eyüp Sultan ve Çevresindeki Hazirelerde Bulunan Mezar Taşlarında Kase İçinde Meyve Tasvirleri”, Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla Eyüp Sultan Sempozyumu: Tebliğler, II, 8-10 Mayıs 1998, İstanbul, 1998, s. 102-117.
• ÇORUHLU, Yaşar, “Eyüp ve Çevresindeki Mezartaşlarında Görülen Kase İçinde Meyve Tasvirlerinin Sembolizmi”, Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla Eyüp Sultan Sempozyumu: Tebliğler, II, 8-10 Mayıs 1998, İstanbul, 1998, s. 118-127.
• ÇORUHLU, Yaşar “Kürsü”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. XXVI, Ankara, 2002, s. 573-574.
• COŞKUN, Betül, 15. Yy. İle 20. Yy. Arasında Türk Tezhip Sanatında Gül Motifi, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, İstanbul, 2007.
• DAŞ, Ertan, “Bozdoğan Mezar Taşları”, Sanat Tarihi Dergisi, S. XIX, 2010, s. 109-127.
• DEMİRİZ, Yıldız, “Türk Kitap Süslemesinde Gül”, İlgi, Y. 15, S. 32, 1980, s. 30-33.
• DURANİ, Gülnur, “18. Yüzyıl Tezhip Sanatı”, Hat ve Tezhip Sanatı, (ed. A. R. Özcan), T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2015, s. 397-415.
• ERGUN, Pervin, Türk Kültüründe Ağaç, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2004.
• EROL CANCA, Gülçin, “Gülnuş Emetullah Valide Sultan/Yeni Valide Külliyesinin Lale Devri Mimarisi İçindeki Yeri”, Üsküdar Sempozyumu I: 23-25 Mayıs 2003, Bildiriler, (ed. Z. Kurşun-E. Bilgili-K. Kahraman-C. Güngör), İstanbul, 2004, s. 90-104.
• ERSOY, Ayla, “Eyüp’deki Mezartaşlarında Servi Ağacı Kültü”, Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla Eyüp Sultan Sempozyumu: Tebliğler, V, 11-13 Mayıs 2001, İstanbul, 2002, s. 90-95.
• ERSOY, Ayla, “Geleneksel Süsleme Sanatlarında Kullanılan Bazı Çiçek Motiflerinin İslam İnancı İle İlgisi”, Sanat ve İnanç, c. II, İstanbul, 2004, s. 245-249.
• GÜLENAZ, Nursel, Batılılaşma Dönemi İstanbul’unda Hanlar ve Pasajlar, İstanbul Ticaret Odası Yayınları, İstanbul, 2011.
• GÜLTEKİN, Eser, “Türklerde Bereket Sembolü Olarak Kullanılan Meyve Motifleri ve Mimaride Değerlendirilmesi”, Turkies Studies International Periodical Forthe Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Vol. 3/5, 2008, s. 9-31.
• GÜLTEKİN, R. Eser, İzmir Kemeraltı Bölgesi’ndeki Osmanlı Dönemi Çeşmeleri, İzmir Büyükşehir Belediyesi Yayınları, İzmir, 2013.
• GÜNEY, Gül, “Bergama Karaosman Sebili ve Süslemeleri”, Yedi, DEÜ GSF Dergisi, s. 6, 2011, s. 47-53.
• İLKHAN SÖYLEMEZ, Duygu, Batılılaşma Dönemi İstanbul Camii Cephelerinde Taş Süsleme (1703-1839), (Basılmamış Doktora Tezi), Selçuk Üniversitesi, Konya, 2010.
• KARA PİLEHVARİAN, Nuran-URFALIOĞLU, Nur-YAZICIOĞLU, Lütfi, Osmanlı Başkenti İstanbul’da Çeşmeler, Yapı-Endüstri Merkezi Yayınları, İstanbul, 2009.
• KIEL, Machiel, Birgi An Old Turkish Cultural Centre in Western Anatolia, Archaeology & Art Publications, İstanbul, 2013.
• KUBAN, Doğan, “Lale Devri Mimarisi ve Bezemesi”, Osmanlı Mimarisi, Yem Yayınları, İstanbul, 2016, s. 509-516.
• KUBAN, Doğan, “Klasik Dönemde Mimari Bezeme”, Osmanlı Mimarisi, Yem Yayınları, İstanbul, 2016, s. 441-450.
• KUBAN, Doğan, “Rokoko Bezeme ve Barok”, Osmanlı Mimarisi, Yem Yayınları, İstanbul, 2016, s. 517-521.
• KUŞOĞLU, Mehmet Zeki, Osmanlı Medeniyetinde 33 Kadim Sanat, (ed. H. H. Demirel), İstanbul, 2010.
• KUYULU, İnci “Batı Anadolu Bölgesi Ayanlarından Kara Osman-Oğulları’nın Mimari Eserleri”, 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi 23-27 Eylül 1991, İstanbul, Bildiriler, c. II, Ankara, 1995, s. 407-415.
• KUYULU, İnci, “İzmir ve Çevresinde Bir Grup Duvar Resminin İncelenmesi”, II. Uluslar arası İzmir Sempozyumu Tebliğler, (Haz. N. Ülker), İzmir, 1998, s. 58-78.
• KUYULU, İnci, “Karaoğlu Camii”, Birgi (Tarihi, Tarihi Coğrafyası ve Türk Dönemi Anıtları), (ed. R. H. Ünal-M. Kiel-İ. Kuyulu-Y. Demiralp-Ş. Çakmak-E. Daş), Ankara, 2001, s. 91-98.
• KUYULU, İnci, “Çakırağa Konağı”, Birgi (Tarihi, Tarihi Coğrafyası ve Türk Dönemi Anıtları), (ed. R. H. Ünal-M. Kiel-İ. Kuyulu-Y. Demiralp-Ş. Çakmak-E. Daş), Ankara, 2001, s. 141-152.
• KUYULU, İnci, “Derviş Ağa Camii”, Birgi (Tarihi, Tarihi Coğrafyası ve Türk Dönemi Anıtları), (ed. R. H. Ünal-M. Kiel-İ. Kuyulu-Y. Demiralp-Ş. Çakmak-E. Daş), Ankara, 2001, s. 82-90.
• KUYULU ERSOY, İnci, “Dinsel Yapılar Mimarisi 1: Cami ve Mescidler”, İzmir Kent Ansiklopedisi Mimarlık 1, c. I, İzmir, 2013, s. 88-136.
• KUYULU ERSOY, İnci, “İzmir’de Yerel ve Levanten Kültürünün Duvar ve Tavan Resimlerine Yansıması”, Prof. Dr. Selçuk Mülayim Armağanı Sanat Tarihi Araştırmaları, (ed. A. Doğanay), Lale Yayıncılık, İstanbul, 2016, s. 59-81.
• LEPPERT, Richard, Sanatta Anlamın Görüntüsü, (çev. İ. Türkmen), Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 2002.
• MERMUTLU, Bedri-ÖCALAN, Hasan Basri, Tarihi Bursa Mezar Taşları I Bursa Hazireleri, Bursa, 2011.
• ÖGEL, Semra, “18. ve 19. Yüzyılların Osmanlı Camilerinde Geleneksel Anlama Katkılar”, Semavi Eyice Armağanı İstanbul Yazıları, İstanbul, 1992, s. 269-280.
• ÖNEY, Gönül, “Çanakkale Seramikleri”, Anadolu’da Türk Devri Çini ve Seramik Sanatı, (ed. G. Öney-Z. Çobanlı), T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 2007, s. 365-375.
• ÖNKAL, Hakkı, “Birgi Karaoğlu Camii Haziresindeki Mezar Taşları”, Prof. Dr. Yılmaz Önge Armağanı, Konya, 1993, s. 129-137.
• ÖZ, Tahsin, Türk Kumaş ve Kadifeler, XVII.-XIX. Yüzyıl ve Kumaş Süslemesi, c. II, İstanbul, 1951.
• ÖZGÜR YILDIZ, Şenay, “Osmanlı Devri Edirne Camilerinden Ahşap Va’z Kürsüsü Örnekleri”, Sanat Tarihi Dergisi, S. 21/2, 2012, s. 99-135.
• ÖZGÜR YILDIZ, Şenay “Bursa’daki Osmanlı Dönemi Camilerinden İki Va’z Kürsüsü Örneği”, Sanat Tarihi Dergisi, S. 21/2, 2012, s. 137-158.
• ÖZGÜR YILDIZ, Şenay, Osmanlı Devri İstanbul Camilerinde Kakma Teknikli Ahşap Va’z Kürsüleri, Yayın Evi, İstanbul, 2014.
• ÖZKAN, Haldun, Bayburt/Aydıntepe Gümüşdamla Köyü Camii Vaaz Kürsüsü”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi [GSED], s. 32, Erzurum, 2014, s. 25-38.
• RENDA, Günsel, Batılılaşma Döneminde Türk Resim Sanatı (1700-1850), Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara, 1977.
• SAAT, Abdullah, İstanbul Selâtin Camilerindeki Vaaz Kürsüleri, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi, Konya, 2008.
• SEVİNÇTAV KANLIÇAY, Sinem, Barok-Rokoko Yorumlu 18. Yüzyıl İstanbul Çeşmelerinde Kompozisyon, Motif ve Terimler (1740-1779), (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul, 2010.
• TUNÇEL, Gül, Batı Anadolu Bölgesinde Cami Tasvirli Mezartaşları, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1989.
• TURAN BAKIR, Sitare, “Osmanlı Sanatında Bir Zirve İznik Çini ve Seramikleri”, Anadolu’da Türk Devri Çini ve Seramik Sanatı, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 2007, s. 279-289.
• TÜRKMEN, Nalan “Anadolu Konut Mimarîsinde Meyve Motifleri”, Meyve Kitabı, (ed. E. G. Naskali-D. Herkmen), İstanbul, 2006, s. 41-52.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Afyon Karahisar, Sandıklı, Bolvadin, Çay, İshaklı, Manisa, Milas, Peçin, Denizli, Isparta, Atabey ve Eğirdir’deki Kitabeler ve Sahip, Saruhan, Aydın, Menteşe, İnanç, Hamitoğulları Hakkında Malumat, İstanbul, 1929.
• VAROL, Abdül Halim, Aydın Koçarlı Cihanoğlu Camii Haziresi Mezar Taşları, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi, Ankara, 2015.
• YAVUZ, Behiç Galip, Birgi, Coğrafyası, Tarihçesi, Tarihi Yerleri, İzmir, 1990.
• YAVUZ, Mehmet, “Bereket Zade Çeşmesi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, S. 6, 2013, s. 559-570.
• YENİŞEHİRLİOĞLU, Filiz (Çalışlar), Türkiye Dışındaki Osmanlı Mimari Yapıtları, Ankara, 1989.
• YENİŞEHİRLİOĞLU, Filiz, “Tekfur Sarayı Çinileri ve Eyüp Çömlekçiliği”, Anadolu’da Türk Devri Çini ve Seramik Sanatı, (ed. G. Öney-Z. Çobanlı), T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 2007, s. 349-361.
• YILMAZ, Salih, Osmanlı Mimarisinde İstiridye Formu, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi, İstanbul, 2005.