İzmir-Aydın Demiryolu Hattı’nın Dinar’dan Sonraki Uzantıları (Proje, İmtiyaz ve Yapım Aşaması)

Yıl 2021, Sayı: 53, 25 - 49, 31.08.2021

Behset Karaca

Öz

Demiryolunun bir ulaşım aracı olarak ilk defa hizmete girmesi 1830 yılında İngiltere’de olmuştur. Buradaki gelişmeler kısa sürede diğer Avrupa ülkelerine yayılmıştır. Bu bağlamda Osmanlı Devleti’nde de demiryolu yapımı gündeme gelmiştir. Osmanlı padişahları ve devlet adamları bu tür proje ve demiryolu yapımına çok büyük ilgi göstermişlerdir. Osmanlı Devleti’nin Anadolu toprakları üzerinde yapılan ilk demiryolu, imtiyazı 1856 yılında verilen İzmir–Aydın demiryolu hattıdır. Ancak bu hat 1866 yılında tamamlanmıştır. 1866 yılında İzmir-Aydın hattının açılmasından sonra Aydın Demiryolu Şirketi, 1879 ve 1888 yıllarında iki imtiyaz daha elde ederek demiryolunu Ege Bölgesi’nin içlerine kadar uzatma hakkına sahip olmuştur. Buradaki yollar ilk etapta coğrafi şartlar ile eskiden beri kullanılan kervan ve ticaret güzergâhları göz önünde bulundurularak İzmir-Aydın-Denizli-Dinar ekseninde düşünülmüştür. Değişik tarihlerde Aydın’dan sonraki hat ve şubeleri yapılarak Dinar’a kadar gelinmiştir. Bu hattın daha iyi işleyebilmesi ve faydalı olması için Dinar’dan sonra Afyon, Uşak, Konya, Isparta, Burdur, Antalya gibi Anadolu’nun diğer bazı şehirleriyle bağlantısının kurulması ve buralara uzatılması gerekmektedir. Bu doğrultuda, İzmir-Aydın Demiryolu Kumpanyası ile 1888 tarihinde demiryollarının genişletilmesi, uzatılması ve şubeleri hakkında bir mukavelename yapılmıştır. Bu mukavelenamede yapılması gerekenler ve şartlar belirtilmiştir. İzmir-Aydın demiryolu hattının Dinar’dan sonra, Çapalı, Çöl Ovası, Çay, Akşehir, Ilgın ve buradan Konya’ya ulaşması, ayrıca Çapalı yakınından ayrılarak Baladız-Isparta ve yine Baladız’dan Burdur’a varması, başka bir hat ile Çay’dan Afyonkarahisar’a, diğer bir hat ile de Çivril, Burgaz (Gürpınar), Kırka ve Uşak’a gitmesi planlanmaktadır. İlave olarak bu hatlardan ayrılacak şubelerin de 12 yıl zarfında kumpanyaya ihale edilmesi istenmektedir. Yine 1 Eylül 1890 tarihi ile Aydın Demiryolu Kumpanyası vekili Mösyö Jun Valesyo tarafından takdim olunan ariza ile bu yolun yapımı için bilgi verilmektedir. İşte biz bu demiryolunun Dinar’dan sonraki uzantıları ve şubelerinin yapımı için ne gibi hazırlıkların ve anlaşmanın yapıldığını arşiv belgeleri ve diğer kaynaklardan ortaya çıkarmaya çalışacağız. Arşiv belgelerinden mil başına ücreti, kumpanyanın ne kadar süre bu yolu işleteceği, hatların nereden geçeceği, uzunluğunun ne kadar olduğu, kilometre başına ne kadar İngiliz lirası takdir ve tayin olunacağı gibi hususları belirteceğiz. Ayrıca bölgedeki demiryollarının yapılmasıyla sağlanacak faydaları ortaya koyacağız

Anahtar Kelimeler

İzmir-Aydın demiryolu, Isparta, Burdur, Afyon, Dinar, Antalya, Eğirdir, demiryolu.

Kaynakça

• Meclis-i Vükela Mazbataları (BOA, MV) 108/61.
• Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (BOA, DH.MKT) 356/60.
• Mecls-i Vala Evrakı (BOA, MVL) 678/123.; 692/26; 707/40.
• Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdiriyeti Seyr ü Sefer Kalemi (BOA, DH. EUM. SSM) 4-58.
• Bâb-ı Âlî Evrak Odası Arşivi Evrakı (BOA, BEO) 3956/296686.
• Dahiliye Nezareti İdare (BOA, DH.İD) Dosya no 1, Gömlek 13/6.
• Dahiliye Nezareti İdare (BOA, DH.İD) Dosya no 1, Gömlek 18.
• Dahiliye Nezareti İdare (BOA, DH.İD) Dosya no 1, Gömlek 6/8.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi , HRT-h–00137–00001: H.1309 (M.1891–1892).
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi , HRT-h–00600–00002: 30 Kanun-ı Evvel 1330 (M.12 Ocak 1915); BOA, HRT.h, Gömlek 1156.
• Hariciye Nezareti Tercüme Odası (BOA, HR.TO) 534/36.
• Hariciye Nezareti Tercüme Odası (BOA, HR.TO) 535/12.
• Akyıldız, Ali. (1992). Demiryolları ve Değişme (Batı Anadolu Örneği). Yeni Toplum, S.1, 114-121.
• As, Efdal. (2013). Cumhuriyet Dönemi Ulaşım Politikaları (1923–1960), Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Bileydi Koç, Melike. (2020). Osmanlı Devleti Döneminde Antalya Demiryolu Hattı Projesi. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.XXXVI/S.102, 1-36.
• Cavid, İbrahim. (2010). Aydın Vilayet Salnamesi R.1307/H.1308, M. Babuçoğlu-C. Eroğlu-A. Şahin (Haz.). Ankara: TTK.
• Çadırcı, Musa. (1991). Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, Ankara: TTK.
• Engin, Vahdettin. (1993). Rumeli Demiryolları, İstanbul: Eren Yayınları.
• Engin, Vahdettin. (2002). Osmanlı Devleti’nin Demiryolu Siyaseti. Türkler, XIV, Yeni Türkiye Yayınları. 462-469.
• Gümüş, Musa. (2011). 1893’ten 1923 Chester Projesi’ne Türk Topraklarında Demiryolu İmtiyaz Mücadeleleri Ve Büyük Güçler. Tarih Okulu, S.X, 151-194.
• Haştemoğlu, Hasan Ş, Erkan, Erkan. (2013). Tarihsel Süreçte Türkiye’de Demiryol İstasyon Binaları ve Isparta-Burdur Örneği. History Studies, C.5/S.6, 165-181.
• Hülagu, Metin. (2010). Cumhuriyet Öncesi Osmanlı Demiryollarına Genel Bir Bakış. Cumhuriyet Döneminde Demiryolları Sempozyumu, Mukaddes Arslan (Haz.). Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
• Imbert, Paul. Osmanlı İmparatorluğu’nda Yenileşme Hareketleri-Türkiye’nin Meseleleri. Adnan Cemgil (Çev.). İstanbul: Engin Yayıncılık.
• Karaca, Behset. (2016). Hamid Oğullarından Osmanlıya Eğirdir Şehri. Geçmişten Günümüze Şehir ve Kadın, II, Osman Köse (Ed.). Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yayınları, 1443-1464.
• Karaca, Behset, Karacan, Kadir. (2019). XV. Yüzyıldan Günümüze Keçiborlu Kazası, Isparta: Fakülte Kitabevi.
• Karal, Enver Ziya. (1983a). Osmanlı Tarihi, VII, Ankara: TTK.
• Karal, Enver Ziya. (1983b). Osmanlı Tarihi, VIII, Ankara: TTK.
• Koç, Melike Bileydi. (2020). Osmanlı Devleti Döneminde Antalya Demiryolu Hattı Projesi. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.XXXVI/S.102, 1-35.
• Kolay, Arif. (2019) Anadolu’da İşletmeye Açılan İlk Demiryolu İzmir-Kasaba Hattı ve Uzantıları (1863-1897), Ankara: TTK.
• Kütükoğlu, Mübahat S. (2001). İzmir. DİA, C.23, 515-524.
• Terzi, Mehmet Akif, Ergün, Ahmet. (2016). Osmanlı Belgeleri Işığında Isparta, İstanbul: Seçil Ofset.
• Ortak, Şaban. (2008). Cumhuriyet Türkiye’sinin Tamamlanması Gereken Bir Projesi: Afyon-Antalya Demiryolu Hattı İnşaatı. Sosyal Bilimler Dergisi, C.X/S.3, 83-115.
• Özyüksel, Murat. (1988). Osmanlı-Alman İlişkilerinin Gelişim Sürecinde Anadolu Ve Bağdat Demiryolları, İstanbul: Arba.
• Özyüksel, Murat. (2002). Hicaz Demiryolu. Türkler, XIV, Yeni Türkiye Yayınları, 470-480.
• Quataert, Donald. (2004). 19. Yüzyıla Genel Bakış: Islahatlar Devri 1812-1914. Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, II, Halil İnalcık-Donald Quataert (Ed.), İstanbul: Eren Yayınları, 885-1088.
• Uzuntepe, Gülçin. (2000). Osmanlı İmparatorluğu’nda İlk Demiryolu: İzmir-Aydın-Kasaba (Turgutlu) 1856-1897. Eskişehir Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir.
• Temurçin, Kadir. (2009). Dinar Şehrinde Kuruluş, Gelişme, Nüfus ve Fonksiyonel Özellikler. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.19, 169-194.
• Toprak, Zafer. (2007). Cumhuriyet, Demiryolu ve Laiklik Bir Modarnite Metaforu. Toplumsal Tarih, S.168, 26-30.
• Tuncel, Metin. (1994). Eğridir”, DİA, C.10, 494-495.
• Yıldırım, İsmail. (2001). Cumhuriyet Döneminde Demiryolları, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
• Yıldırım, İsmail. (2002). Osmanlı Demiryolu Politikasına Bir Bakış. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.12/S.1, 311-324.
• Yıldız, M. Cengiz, (2004). Osmanlı’dan Günümüze Demiryolu Politikalarına Genel Bakış. Ekev Akademi Dergisi, Yıl 8/S.19, 195-208.