Tasavvufî Kavramlar Çerçevesinde Hz. Osman’ın İslâm Tasavvufundaki Yeri

Yıl 2024, , 211 - 236, 31.12.2024

Halil Bozkurt

https://doi.org/10.46231/sufiyye.1453814

Öz

Hz. Osman, Hz. Peygambere damat olmuş, zi’n-nûreyn lakabıyla nitelenmiş, Müslümanların üçüncü hâlifesi olarak İslâm tarihinde yerini almış mümtaz bir sahâbedir. Onun şehâdeti Müslümanları psikolojik ve sosyolojik açıdan derinden etkilemiş bir hâdisedir. O şehit edildikten sonra zühd hareketleri ortaya çıkmış ve dünyaya karşı mesâfeli bir tavır takınılmıştır. Hz. Osman zengin olmasına rağmen sâde ve mütevâzı bir yaşam sürmüş, malını Allah’ın rızâsını kazanmak için sonuna kadar sarf etmiştir. Onun gündüzleri oruçlu bir şekilde halka hizmeti, geceleri ise uzun Kur’an tilâvetleriyle Hakk’a ilticâsı sûfîler için örneklik teşkil etmiştir. Yine onun ömrünün sonuna kadar zühd, fakr, verâ’, takvâ, edep ve hayâ dolu yaşantısı, olaylara karşı firâset yüklü bakışı, melâmî neşvesi sûfîlerin örnek aldığı bir başka unsurdur. İlk dönemde yazılan Kitâbü’z-Zühd’ler ve tasavvuf klasiklerinde Hz. Osman’a diğer üç halifeye nazaran pek fazla yer verilmemiştir. Tabakât literatüründe de Hz. Osman’a açılan müstakil başlıklar bir elin parmağını geçmemektedir. Hz. Osman’ın zi’n-nûreyn şeklinde anılmasına sûfîler tarafından hilm-hayâ, tahkik-temkin, ilim-irfan, teslimiyet-ihlas, ikram-iyilik, sıdk-fakir gibi ikili terkiplerle mânevî anlamlar yüklenmiştir. Hz. Osman’ın zâhidâne yaşantısı zühd dönemindeki bazı sûfîlerin tasavvuf anlayışlarına etki etmiş, teşekkül dönemindeki bazı ekollerin temelini oluşturmuş, özellikle Nakşibendiliğin esaslarında kendini göstermiştir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Zühd, Hayâ, Îsâr, Melâmet.

The Place of Hz. Uthman in Islamic Sufism within the Framework of Sufi Concepts

Öz

Hz. Uthman, who was the broom of the Prophet, and known as dhul-nurayn (the possessor of two lights), served as the third khalif of the Muslims, leaving his mark in Islamic history. His martyrdom profoundly impacted Muslims both psychologically and socially. After his martyrdom, some zuhd (ascetic) movements emerged, and a more reserved attitude toward worldly matters was adopted. Although he was rich, he led a simple and modest life, and spent all his fortune and belongings only to receive Allah’s approval. His practice of serving the public while fasting during the day and retreating to Allah at night with long recitations of the Quran served as a model for Sufis. His life, which was full of zuhd (asceticism), fakr (poverty), wara (piety), taqwa (forbearance), adab (good manners) and haya (decency), his wise perspective towards events and his malami life (his spirit of selflessness) was an another feature for Sufis.
In the early works on asceticism (Kitab al-Zuhd) and classical texts of Sufism, Hz. Uthman received less attention compared to the other three caliphs. In the literature of Tabaqat (biographical dictionaries), there are very few separate parts for Hz. Uthman. However, Sufis attributed spiritual meanings to the title Dhul-Nurayn, associating it with paired virtues such as forbearance and modesty, realization and composure, knowledge and wisdom, submission and sincerity, generosity and kindness, and truthfulness and detachment from worldly possessions. Hz. Uthman’s ascetic lifestyle influenced the Sufi understanding of asceticism during its early stages and laid the foundations for some schools of thought during the formation period of Sufism, particularly manifesting in the principles of the Naqshbandi order.

Anahtar Kelimeler

Sufısm, zuhd (asceticism), haya (modesty), isar (altruism), malamet (selflessness).

Kaynakça

• Abdurrahman Ali Ebu’l-Ferec, İbnü’l-Cevzî. Sıfâtü’s-Safve. thk. Mahmud Fahverî. Beyrut: Dâru’l-Mârife, 1985.
• Attâr, Feridüddin. Musîbetnâme. çev. Câbir Usfûr. Kâhire: Meclisü’l-Âlâ li’s-Sekâfe, 2005.
• Attâr, Feridüddin. Tezkiretü’l-Evliyâ. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Semerkand Yayıncılık, 5. Baskı, 2017.
• Apak, Âdem. Ana Hatlarıyla İslâm Tarihi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2011.
• Aşkar, Mustafa. Tasavvuf Tarihi Literatürü. İstanbul: İz Yayıncılık, 2. Baskı, 2015.
• Azamat, Nihat. “Melâmet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/24-25. İstanbul: TDV Yayınları, 2004.
• Beyhakî. Kitâbü’z-Zühd. çev. Enbiya Yıldırım. İstanbul: Semerkand Yayıncılık, 6. Baskı, 2013.
• Bolat, Ali. Tasavvufun Doğuşu Tasavvuf El Kitabı. ed. Kadir Özköse. Ankara: Grafiker Yayınları, 2016.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. Sahîh-i Buhâri. çev. Mehmed Sofuoğlu. 16 Cilt. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1. Basım, 1987.
• Cevziyye, İbn Kayyım. Medâricu’s-Sâlikîn. çev. Ali Ataç vd. İstanbul: İnsan Yayınları, 4. Baskı, 2017.
• Çubukcu, Hatice. Sûfilerde Muhabbet Yolu. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
• Demir, Hamit. “Kitâbü’z-Zühd Literatüründe Hz. Osman”. Ulusal Hz. Osman Sempozyumu. ed. Ali Aksu. 501-511. Sivas: Sivas Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Dihlevî, Şâh Veliyyullâh. Huccetullâhi’l-Bâliğa. çev. Mehmet Erdoğan. İstanbul: İz Yayıncılık, 5. Baskı, 2018.
• Ebî Âsım, Amr İbn. Kitâbü’z-Zühd. thk. Abdulhâli Abdulhamîd Hamid. Kâhire: Dâru’s-Selfiye, 1987.
• Emre, Yûnus. Yûnus Emre Dîvânı. haz. Mustafa Tatcı. Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1997.
• Esed b. Musa. Kitâbü’z-Zühd. thk. Ebû İshak el-Esrî. B.y.: Mektebetü’l-Vâyi’l-İslâmî, 1993.
• Gazzâlî. Kalplerin Keşfi. çev. Ali Kaya. İstanbul: Semerkand Yayıncılık, 20. Baskı, 2017.
• Gazzâlî. İhyâ-u Ulûmi’d-Dîn. çev. Fikri Yavuz. İstanbul: Çelik Yayınevi, 2017.
• Geylâni, Abdulkâdir. Gunyetü’t-Tâlibîn. çev. Osman Güman. İstanbul: Gelenek Yayıncılık, 2017.
• Göztepe, Yüksel. “İhyâ-u Ulûmi’d-Dîn’de Geçen Hz. Osman ile İlgili Bilgilerin Tasavvufî Düşünceye Katkısının İrdelenmesi”. Ulusal Hz. Osman Sempozyumu. ed. Ali Aksu. 513-523. Sivas: Sivas Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Hanbel, Ahmed b. Kitâbü’z-Zühd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Hargûşî. Kitâbu Tehzîbü’l-Esrâr. thk. İrfan Gündüz. İstanbul: Dâru Neşri Câmiatü İbn Haldûn, 2022.
• Herevî, Hâce Abdullah el-Ensârî. Menâzilü’s-Sâirîn. çev. Abdurrezzak Tek. Bursa: Emin Yayınları, 1. Baskı, 2008.
• Hücvirî, Ebî Ali el-Cüllabî. Keşfu’l-Mahcûb. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 4. Baskı, 2014.
• Isfahânî, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdullah. Hilyetu’l-Evliyâ ve Tabakâtü’l-Asfiyâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1988.
• İbn Arabî. Futuhât-ı Mekkiyye. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2007.
• Kelâbâzî, Ebû Bekir Muhammed b. İshâk. et-Taarruf. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Kelleci, Samet. Afifüddin Tilimsânî ve Şerhu Menâzili’s-Sâirîn Adlı Eserinin Değerlendirilmesi. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2022.
• Kur’an Yolu Meâli. haz. Heyet. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 2020.
• Kuşeyrî, Abdulkerim. Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risalesi. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 7. Baskı, 2017.
• Mekkî, Ebû Tâlib. Kûtü’l-Kulûb. thk. Mahmûd İbrahim Muhammed er-Rıdvân. Kâhire: Mektebetü Dâru’t-Turâs, 2001.
• Mevlânâ, Celâleddîn-i Rûmî. Mecâlis-i Seb’a. haz. Dilaver Gürer. İstanbul: İlkharf Yayınevi, 2017.
• Mevlânâ, Celâleddîn-i Rûmî. Mesnevî. çev. Adnan Karaismailoğlu. İstanbul: Akçağ Yayınları, 4. Baskı, 2017.
• Mevsılî, Ebî Mes’ud Muâfâ. Kitâbü’z-Zühd. thk. Âmir Hasan Sabri. Beyrut: Dâru’l-Beşâairu’l-İslâmiyye, 1999.
• Mısrî, Niyâzî-i. Divân-ı İlâhiyât. haz. Mustafa Tatcı. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2021.
• Muhâsibî. er-Riâye li-Hukûkillâh. çev. Şahin Filiz-Hülya Küçük. İstanbul: İnsan Yayınları, 5. Baskı, 2014.
• Muhâsibî. Tevbenin İlk Adımı. çev. Muhammed Coşkun. İstanbul: İlkharf Yayınevi, 2. Baskı, 2013.
• Mübârek, Abdullah b. Kitâbü’z-Zühd ve’r-Rekâik. çev. Abdullah Samed Afaracı. Ankara, İ’tisam Yayınları, 2. Baskı, 2015.
• Münâvî, Abdurraûf, el-Kevâkibü’d-Dürriyye. thk. Abdulhamîd Salih Himdân. Kâhire: el-Mektebetü’l-Ezheriyyetü li’t-Türâs.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Sahîh-i Müslim. çev. Mehmed Sofuğlu. 8 Cilt. İstanbul: İrfan Yayımcılık, 1. Basım, 1969.
• Özköse, Kadir. “Tasavvuf Kültüründe Hz. Osman Algısı”. Ulusal Hz. Osman Sempozyumu. ed. Ali Aksu. 487-500. Sivas: Sivas Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Rabbânî, İmâm-ı. Mektûbât-ı Rabbânî. çev. Abdulkâdir Akçiçek. İstanbul: Dergâh Ofset, 1998.
• Ramazanoğlu, Mahmud Sâmî. Hülefâ-i Râşidîn. İstanbul: Erkam Yayınları, 2021.
• Ruâsî, Ebû Süfyân Vekî‘ b. el-Cerrâh b. Melîh. Ez-zühdü’l-vekî‘. Medine: Mektebetü’d-Dar, 1984.
• Sıddîk, Seyyid Eyyûb. Menâkıb-ı Çihâr-Yâr-ı Güzîn. İstanbul: Hakikat Yayınevi, 2014.
• Sivâsî, Şemseddin. Menâkıb-ı Çehâr-Yâr-ı Güzîn. haz. Mehmet Arslan. Sivas: Sivas Belediyesi Yayınları, 2017.
• Sühreverdî. Gerçek Tasavvuf Avârifü’l-Maârif. çev. Dilaver Selvi. İstanbul: Semerkand Yayınevi, 11. Baskı, 2016.
• Sülemî, Ebû Abdurrahmân. el-Melâmetiyye ve’s-Sûfiyye ve ehlü’l-Fütüvve. nşr. Ebû’l Âlâ Afîfî. Kâhire: Dâru Hayâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1945.
• Şa’rânî. et-Tabakâtü’l-Kübrâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Taftazânî, Ebu’l-Vefâ el-Ganimi. Medhal İle’t-Tasavvufi’l-İslâmî. Kâhire: Dâru’s-Sekâfeti li’n-Neşri ve’t-Tevzî.
• Tek, Abdurrezzak. Tarihi Süreçte Tasavvuf ve Tarikatlar. Bursa: Bursa Akademi, 2017.
• Tek, Abdurrezzak. Melâmet Risâleleri. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2021.
• Tirmizî, Muhammed b. İsâ. el-Câmiü’l-Kebîr. nşr. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1996.
• Tûsî, Ebû Nasr es-Serrâc. el-Luma’. thk. Abdülhalim Mahmud-Abdülbaki Sürur. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Hadîs, 1960.
• Yesevî, Hoca Ahmed. Dîvân-ı Hikmet. ed. Mustafa Tatcı. Ankara: Ahmet Yesevî Üniversitesi, 2017.
• Yılmaz, Hasan Kâmil. Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2013.
• Yılmaz, Ömer. Geçmişten Günümüze Tasavvuf ve Tarikatlar. Ankara: Akçağ Yayınları, 2021.