Sabûhî Ahmed Dede’nin İlim Ve Hikmet Anlayışı

Yıl 2021, Sayı: 10, 131 - 161, 29.06.2021

Müzekkir Kızılkaya

https://doi.org/10.46231/sufiyye.958801

Öz

Felsefe ve Hikmet birbirlerini tamamlayan yakın kavramlardır. Batı dünyasında felsefe tabiri kullanılırken İslâm dünyasında felsefe kelimesi yerine daha çok hikmet kelimesi kullanılır. Ancak sûfîler arasında genelde durum tam tersidir. Sûfîler felsefe ile hikmet arasına keskin çizgiler çekerler, hikmet ile felsefenin, hâkim ile filozofun aynı şey olmadığını dile getirirler. Bu sûfîlerden biri de Mevlevî şeyhi olan ve Yenikapı Mevlevihane’sinde şeyhlik yapmış Mesnevi şarihi Sabûhî Ahmed Dede’dir. Sabûhî, İhtiyarat-ı Sabûhî adlı Mesnevi şerhinde Hikmet- Felsefe, Hâkim-Filozof ayrımına değinmiştir. Felsefe ve filozoflara karşı olumsuz düşüncelere sahiptir. Amacımız Sabûhî Dede’nin felsefe ve filozoflara karşı tavrının gerekçelerini tespit emek ve değerlendirmelerde bulunmaktır. Sabûhî ilim ve hikmetin çeşitli yönlerine değinmiş, mihenk taşı olarak ilimde, insanın ahiretine katkı sağlama ve dini ilimler olması kıstasıyla sınırlamıştır. İnsanın bildiği ile amel etmesini önemser. Kişinin bildiği ile amel ettiğinde kişiye bilmediklerinin öğretileceği düşüncesini benimser. Sabûhî kişinin eylem haline getirdiği, dini ve ahiretine fayda sağlayan bilgileri, Allah’ın o kişiye bilmediklerini öğreteceği düşüncesinden hareketle hikmet kavramıyla ilişkilendirir. Sabûhî Ahmed Dede hikmet üzerinde durur, görüşlerini dile getirir ve hikmet ehlini ikiye ayırır. İlkine "hukemâ-yı felâsife" derken ikinci grubu "hukemâ-yı ilâhiyye" diye tesmiye eder. Makbul olanın "hukemâ-yı ilâhî"ye verilen hikmet olduğunu söyler. Bu çalışmamızda Mesnevî-yi Manevi şarihi Sabûhî Ahmed Dede’nin ilim ve hikmete dair görüşlerini, tenkitlerini, tespitlerini ortaya koyup görüşleri üzerinde değerlendirmelerde bulunmayı düşünüyoruz.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, İlim, Hikmet, Mesnevî, Sabûhî.

Understanding of Science and Wisdom of Ṣabūḥī Aḥmed Dede

Öz

Philosophy and wisdom are close concepts that complement each other. While the term philosophy is used in the Western world, the Islamic world prefers to use “wisdom”. However, ṣūfīs draw sharp lines between philosophy and wisdom, stating that wisdom and philosophy, judge and philosopher are not the same. Among these Ṣūfīs, Ṣabūḥī Aḥmed Dede was a Mawlawî sheikh, the sheikh of the Yenikapı Mawlawîhane, and the commentator of Mathnawi. Ṣabūḥī, having negative thoughts towards philosophy and philosophers, mentions the distinction between wisdom-philosophy, judge-philosopher in his Mathnawi commentary named İhtiyārāt-ı Ṣabūḥī. We aim to identify and evaluate the reasons for Ṣabūḥī Dede’s attitude towards philosophy and philosophers. Ṣabūḥī touches on various aspects of science and wisdom and restricts science with the criterion of contributing to the hereafter and being religious sciences as a touchstone. He believes that when a person acts with what he knows, he will be taught what he does not know. Through this, Ṣabūḥī associates the knowledge, which is put into action and is beneficial for one’s religion, and hereafter, with the concept of wisdom. He emphasizes wisdom, expresses his views, and divides the people of wisdom into two. He calls the first “ḥuqama’i-felasife” and the second group is called “ḥuqamâ’i-ilâhiyya” and states that what is acceptable is the wisdom given to “ḥuqamâ’i-ilâhiyya”. This study intends to reveal the views, criticisms, and determinations of Ṣabūḥī Aḥmed Dede, commentator of Mathnawi Manawi, on science and wisdom and reviews his views.

Anahtar Kelimeler

Ṣūfīsm, Science, Wisdom, Mathnawi, Ṣabūḥī.

Kaynakça

• Aclûnî, İsmail b. Muhammed. Keşfu’l-hâfâ ve Müzîli’l-ilbâs. Müessetü Menahilü’l-İrfan. Beyrut: y.y., 393.
• Ankaravî, İsmail. Minhâcü’l-Fukarâ. Bulak: Dârü’t-Tıbâ‘ati’l-Bahr, 1256.
• Ayvansarâyî, Hafız Hüseyin. Vefayât-ı Ayvansarâyî. haz. Ramazan Ekinci. İstanbul: Buhara Yayınları, 2013.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buhârî. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara: Ağaç Kitabevi Yayınları, 2009.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd. es-Sıhâh. thk. Emîl Bedî’ Yakub - Muhammed Nebîl, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1420/1999.
• Ceyhan, Semih. İsmail Ankaravî ve Mesnevî Şerhi. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Kitabu’t-T’arifât. Beyrut: Mektebet’ü Lübnan, 1985.
• Çakmaklıoğlu, M. Mustafa. Muhyiddin İbnü’l-Arabî’ye Göre Dil-Hakikat İlişkisi: Ma’rifetin İfadesi Sorunu. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Çalışkan, Mehmet. “Kur’ân’da Hikmet Kavramı.” Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (2001), 89-119.
• Çift, Salih. Hâkim Tirmîzi ve Tasavvuf Anlayışı. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2003.
• Çiçek, Yakup. Harîrizâde Mehmed Kemâlettin Hayatı-Eserleri ve Tibyanu Vesaili’l-Hakâik Fî Beyânı Selasili’t-Tarâİ Muhtevası ve Kaynakları. İstanbul: İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü, Öğretim Üyeliği Tezi, 1982
• Erkaya, Mahmud Esad. Kur’ân Kaynaklı Tasavvuf Kavramları. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Ekinci, Ramazan. Uşşâkîzâde Seyyid Hasip Efendi Zeyl-i Şekāik. Manisa: Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Gazzâlî, Ebû Hamid. İhyâü Ulûmi’d-dîn. çev. Ahmed Serdaroğlu. İstanbul: Bedir Yayınevi, İstanbul ts.
• Gölpınarlı, Abdulbaki. Alevi-Bektaşi Nefesleri. İstanbul: Remzi Kitabevi, İstanbul 1963.
• Göztepe, Yüksel. Abdulkerim Kuşeyrî’de Haller ve Makamlar. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Gül, Halim. Mesnevi’de Kur’âni Referanslar ve Kur’ân Âyetlerine Getirilen İşarî Yorumlar. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2003.
• Güllüce, Veysel. “Kur’ân’da Hikmet Kavramı Üzerine”, EKEV Akademi Dergisi 1/2 (1998), 43-48.
• Halîfât, Sahbân. “Ebü’l-‘Alâ el-Ma‘arrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/287-291. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Herevî, Abdulllah Ensârî. Menâzilü’s-sairîn. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1408/1988.
• Hücvîrî, Ebü’l- Hasan Ali b. Osman. Keşfu’l-mahcûb: Hakikat Bilgisi. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2010.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddin. Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi. çev. Ahmed Avni Konuk. haz. Mustafa Tahralı - Selçuk Eraydın. İstanbul: MÜİFAV Yayınları, 2013.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddin. Fusûsu’l-Hikem. çev. M. Nuri Gençosman. İstanbul: Ataç Yayınları, 2007.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddin. Fütûhât-ı Mekkiyye. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2015.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn. Lisânu’l-‘Arab. Beyrut: Dar’u İhya’u’t-turâsi’l-Arabî, 1999.
• Isfahânî, Rağıb. Müfredât fi Garibi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Seyyid Kilânî. Beyrut: Daru’l-Marife, ts.
• Kara, Mustafa vd. “Hikmet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/503-519. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Kara, Mustafa. “Hikmet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/518-519. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Kâşânî, Abdürrezzak. Tasavvuf Sözlüğü. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yayıncılık, 2015.
• Kâşânî, Abdürrezzak. Mu’cem’u Istılâhâtü’s-sûfîyye. thk. Abdülâl Şahin. Kahire: Daru’l-Menâr, Kahire 1992.
• Kaya, Mahmut. “Razî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/479-485. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Kelâbâzî, Muhammed b. İbrâhim. et-Ta‘arruf li mezhebi ehli’t-tasavvuf. thk. Ahmed Şemseddin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye. Beyrut 1413/1993.
• Kelâbâzî. Muhammed b. İbrâhim. Doğuş Devrinde Tasavvuf-Taa’rruf. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1992.
• Kılıç, Cevdet. “Gazzâlî ’de Tefekkür ve Hikmet Kavramları”. Tasavvuf (2001), 117-141.
• Kuşeyrî, Abdulkerim b. Hevâzin. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. thk. Abdulhalim Mahmud b. Şerif. Kahire: Dâru’ş-Şa’b, 1409/1989.
• Mekkî, Ebû Tâlib. Kalplerin Azığı. Kûtu’l-Kulûb. çev. Dilaver Selvi. İstanbul: Semerkand Yayıncılık, 2011.
• Mevlânâ, Celaleddîn-i Rûmî. Mesnevi. çev. Veled İzbudak. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 1966.
• Muhasibî, Haris. el-Vasâyâ. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2003.
• Münâvî, Muhammed Abdürraûf. Feyzu'l-kadir Şerh-i el-Cami’i’s-sağîr. Beyrut: Dâru’l-Mârife, 1972.
• Müslim b.Haccac. Sahih-i Müslim ve Tercemesi. çev. Mehmed Sofuoğlu. İstanbul: İrfan Yayıncılık, 1972.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Marjinal Sûfîler: Kalenderîler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• Sunar, Cavit. Melâmîlik ve Bektaşîlik. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1975.
• Taşcı, Özcan. “Mesnevî’deki Hikmet Kavramının Kur’ân Açısından Tahlili”. Uluslararası Düşünce ve Sanatta Mevlânâ Sempozyumu. 173-177. Çanakkale: y.y., 2006.
• Tan, Muhammed Nedim. Abdullah Ensârî el-Herevî’nin Tasavvuf Tarihindeki Yeri ve Sa’d Meydanı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Tilemsânî, Afifüddîn Süleyman b. Ali. Şerhu Menâzili’s-sâirîn ile’l-hakki’l-mübîn. haz. Abdulhafîz Mansûr. Tunus: Merkezü’d-Dirâse, ts.
• Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed. Sünen-i Tirmîzî. thk. Muhammed Nasıruddin Albânî. Riyad: Mektebetü’l Mearif, ts.
• Serrâc, Ebu Nasr Abdullah. el-Lüma’. thk. Abdulhalim Mahmud - Taha Abdulbaki Surûr. Mısır: Daru’l-Kütübi’l-Hâdîse, 1960.
• Serrâc, Ebû Nasr Abdullah. el-Lüma’: İslâm Tasavvufu. çev. Hasan Kamil Yılmaz. İstanbul: Altınoluk, 1996.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Marifet Yayınları, 1995.
• Uludağ, Süleyman. “Bâtın İlmi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/188-189. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. İstanbul: Eser Yayınları, 1979.
• Zebîdî, Seyyid Muhammed Murtaza. Tacü’l-a’rûs. thk. Abdulkerim Kırbavî. Kuveyt: Matbaa’tü Hükümet-i Kuveyt, 1403/1983.