Kâinatın Yaratılışı ve Varlık Mertebeleri Hakkında İşârî Bir Yorum: Lütfullâh Erzurûmî’nin Risâletü’r-ratki ve’l-fetk Adlı Eserinin Tahkik ve İncelemesi

Yıl 2023, Sayı: 15, 97 - 138, 31.12.2023

Mahmut Ayyıldız

https://doi.org/10.46231/sufiyye.1381166

Öz

Tarih boyunca insanoğlunun izini sürdüğü hakikatlerden birisi de evrenin nasıl yaratıldığı konusudur. İslam düşüncesinde tabiat bilimlerinin yanı sıra kelam, felsefe, tasavvuf gibi dini ilimler sahasında da bu konuda sorgulamalar yapılmış ve farklı teoriler ileri sürülmüştür. Konunun Kur’an’dan bazı âyetler ile ilişkilendirilmesi tartışmaların tefsir literatürüne taşınmasına neden olmuştur. Bu bağlamda el-Enbiyâ 21/30. âyet, evrenin yaratılışı hakkında derin düşünce ve teorilerin geliştirilmesinde önemli bir başvuru kaynağı olmuştur. Lütfullâh Erzurûmî de Risâletü’r-ratḳi ve’l-fetḳ isimli eseri ile bu âyeti çevreleyen literatüre katkı sunmaktadır. Müellif, bu risalede el-Enbiyâ 21/30. âyette geçen ratḳ ve fetḳ kelimelerine odaklanarak sûfî-nazarî bir bakış açısıyla evrenin yaratılışı ve varlık mertebeleri hakkında derinlemesine analizler yapmaktadır. Bu çalışmada, Lütfullâh Efendi’nin Risâletü’r-ratḳi ve’l-fetḳ isimli eserinin tahkikli neşri yapılarak müellifin konuya ilişkin değerlendirmeleri tasviri bir anlatımla ele alınmıştır. Ayrıca bazı akademik makalelerde risalenin müellife aidiyetiyle ilgili yapılan hatalı veya eksik tespitler de bu çalışma ile tashih ve ikmal edilmiştir. Risalenin tahkikli neşri en iyi metin yöntemine göre hazırlanmıştır. Muhteva ile ilgili değerlendirmelerde ise kütüphane taraması, dokümantasyon, metin ve söylem analizi yöntemleri kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Tasavvuf, Erzurûmî, Lütfullâh, Ratk, Fetk

A Sufi Comment on The Creation of Universe and Levels of Existence: Critical Edition and Analysis of Lutfullāh Arzurumī’s Risāla al-ratq wal-fatq

Öz

One of the truths that human beings have traced throughout history is the issue of how the universe was created. In Islamic thought, in addition to natural sciences, inquiries have been made on this issue and different theories have been put forward in the field of religious sciences such as theology, philosophy and sufism. Associating the subject with some verses from the Qurʾan caused the discussions to extend to the tafsīr/exegesis literature. In this context, al-Anbiyā 21/30 verse has become an important reference guide in the development of deep thoughts and theories about the creation of the universe. Lutfullāh Arzurūmī contributes to the literature surrounding this verse with his work titled Risāla al-ratq wal-fatq. In this risāla, the author focuses on the words ratq and fatq mentioned in the verse al-Anbiyā 21/30 and makes in-depth analyzes about the creation of the universe and the levels of existence from a sufi-theoretical perspective. In this study, the critical edition of Sir Lutfullāh’s work named Risāla al-ratq wal-fatq was prepared and the author’s evaluations on the subject were discussed in a descriptive manner. In addition, erroneous or incomplete determinations made in some academic articles regarding the authorship of the risāla have been corrected and completed with this study. The critical edition of the risāla was prepared according to the best text method. In evaluating the content, library scanning, documentation, text and discourse analysis methods were used.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Sufism, Arzurūmī, Lutfullāh, Ratq, Fatq

Kaynakça

• Acemî, Lütfullâh. “Risâle fî esrâri’r-ratḳ ve’l-fetḳ”. Mecmûʿa. Tunus: Dârü’l-Kütübi’l-Vataniyye, A-MSS, 16537, 119b-126b.
• Acemî, Lütfullâh b. Muhammed el- Erzurûmî. “Risâle fî esrâri’r-ratḳ ve’l-fetḳ fî aḥvâli’l-ḫalḳ”. Mecmûʿa. Tunus: Dârü’l-Kütübi’l-Vataniyye, A-MSS, 08529, 83b-88a.
• Demir, Mehmet. Fârâbî ve İbn Sînâ’da Sudûr Nazariyesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Ebû Hasen, Muntasır Necîb Sıdkî. Risâle fi Usûli Tefsiri’l-Kur’ân li Lütfullâh b. Muhammed el-Erzurûmî: Tahkîk ve Dirâse. Nablus: Câmi’atü’n-Necâhi’l-Vataniyye, Külliyyetü’d-Dirasati’l-Ulya, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Efil, Şahin. İslam ve Batı Düşüncesinde Yaratılış Modelleri. İstanbul: Pınar Yayınları, 2002.
• Elhut, Mücahit. Lütfullâh el-Erzurûmî’nin ‘Râmûzu’t-Tahrîr ve’t- Tefsîr’ Adlı Eserinin (1-160 varakları arası) Edisyon Kritik. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Erzurûmî, Lütfullâh. “el-Müntehab min hulâsati’l-hisâb”. Mecmûʿa. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 2812, 170b-173a.
• Erzurûmî, Lütfullâh. “Makâle fî usûli fıkh”. Mecmûʿa. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 2812, 174a-189a.
• Erzurûmî, Lütfullâh. “Risâle fi’t-tefsîr”. Mecmûʿa. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 2812, 15a-22a.
• Fadlî, Abdulhâdî. Taḥḳîḳu’t-türâs̱. Cidde: Mektebetü’l-‘İlm, 1982.
• Fahreddîn er-Râzî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ömer. Mefâtîḥu’l-ġayb. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, 1420.
• Gümüş, Sadrettin. “Erzurumlu Göğsügür Lütfullâh’ın (1202/1788) Hayatı, İlmî Şahsiyeti ve Türk İslâm Düşüncesindeki Yeri”. Türk-İslam Düşünce Tarihinde Erzurum Sempozyumu. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2007.
• İbn Arabî. Fütuhat-ı Mekkiyye: Alemin Yaratılışı. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2015.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. et-Taḥrîr ve’t-tenvîr. Tunus: ed-Dârü’t-Tûnisiyye, 1984.
• Karaman, Hayrettin vd. Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsiri. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2006.
• Keklik, Nihat. Sadreddin Konevi’nin Felsefesinde Allah, Kainat ve İnsan. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1967.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Teʾvîlâtü’l-Ḳurʾân. thk. Mecdî Bâslûm. Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l-‘İlmiyye, 1426/2005.
• Muhammed Fuâd Abdülbâkî. el-Mu’cemu’l-müfehres. Kâhire: Dârü’l-Hadîs, 1428/2007.
• Ören, Halis. Göğsügür Lütfullâh Erzurûmî ve Râmûzü’t-Tahrîr Adlı Eseri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1995.
• Polat, Selahattin. Metin Tenkidi. İstanbul: Marmara İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2010.
• Râgıb el-İsfehânî, Ebu’l-Kâsım Hasen b. Muhammed, el-Müfredat fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnân ed-Dâvûdî. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 1412.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr, Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Beyrut: Dâru’l-Hecr, 1422/2001.
• Tantâvî Cevherî. el-Cevâhir fî tefsîri'l-Kur’âni'l-Kerîm. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1350/1931.
• Tehânevî, Muhammed b. Ali. Keşşâfü ıṣṭılâḥâti’l-fünûn ve’l-ʿulûm. thk. Ali Dehrûc. Beyrut: Mektebetü Lübnân, 1996.
• Türker, Ömer. “Metafizik Varlık ve Tanrı”. İslam Felsefesi Tarih ve Problemler. 603-654. İstanbul: İSAM Yayınları, 2013.
• Türker, Ömer. Varlık Nedir? İslam Filozoflarının Varlık Tasavvuru. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2019.
• Yıldırım, Zeki. “Enbiya, 30 Ekseninde Evrenin Oluşumu”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39 (Temmuz 2013), 47-76.
• Yıldırım, Zeki. “Erzurumlu Müfessir Lütfullâh Efendi’de Nazarî Sufî Tefsir Örneği”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 (Aralık 2013), 1-40.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî. Meʿâni’l-Ḳurʾân ve iʿrâbüh. thk. Abdülcelil Abduh Şiblî. Beyrut: ‘Âlemu’l-Kütüb, 1408/1988.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ʿan ḥaḳâʾiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘Arabî, 1407.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd. el-Aʿlâm. Dımeşk: Dârü’l-İlim, 2002.