el-Keşşâfı Çerçevesinde Zemahşerî'nin Velâyete Bakışı ve Tasavvufun Velâyet Düşüncesiyle Mukāyesesi

Yıl 2024, Sayı: 16, 27 - 52, 30.06.2024

Abdulrahman Acer

https://doi.org/10.46231/sufiyye.1432725

Öz

Kur’ân-ı Kerîm’de velâyet kavramı, her disiplinin kendi konusuna göre farklı bir yönüne işâret edebileceği kadar çeşitli anlamlarda kullanılmıştır. Yer yer hem farklı disiplinlerin hem de aynı disiplin içindeki farklı fırkaların bu kavram çerçevesinde muhtelif yorumlarına rastlanabilmektedir. Meselâ fıkıh ilmi bu kavramın “birinin sorumluluğunu üstlenme” mânâsını ele alırken kelâm, Allah’a yakınlık konusunda mü’minler arasında derecelenme olup olmadığı noktasından kavramı tartışmıştır. Ehl-i Sünnet ulemâsının çoğunluğu bunu mümkün görürken Muʻtezile’nin mühim bir kısmı reddetmektedir. Tasavvuf söz konusu olduğunda ise bu ıstılahın “Allah’ın sevdiği kimse, Allah dostu” mânâsı ön plana çıkmaktadır. Sûfîler bu anlamın Kur’ân-ı Kerîm’den birtakım delilleri olduğunu söylemekte ve özellikle Yûnus Sûresi’nin 62-64. âyetlerine vurgu yapmaktadır. Bu âyetlerin sûfîlerin anladıkları mânâyı ifâde edip etmediği tartışılmış bir konudur. Bu çerçevede, meşhur dil âlimi ve müfessir Zemahşerî’nin el-Keşşâf isimli tefsirinde bu âyetleri nasıl anladığı ve yorumladığının tespit edilmesinin, tartışmaya farklı bir bakış ve derinlik kazandırması açısından katkı sağlayacağı varsayılmaktadır. Bundan dolayı bu çalışmada, Zemahşerî’nin söz konusu âyetleri nasıl yorumladığı ele alınacak, bunun sûfîlerin yorumu ile mukāyesesi yapılarak aralarındaki benzerlik ve farklılıklara işâret edilecektir. Çalışmanın teorik alt yapısını ortaya koymak maksadıyla öncelikle kavramın kısa târihçesi verilecek, Zemahşerî öncesi sûfîlerin bu kavrama yükledikleri mânâ ortaya çıkarılacak ve ilgili âyetlerin sûfî müfessirler tarafından nasıl anlaşıldığı tespit edilecektir. Sonrasında ise Zemahşerî’nin Keşşâf’ı çerçevesinde velî kavramını nasıl anladığı, özellikle Yûnus Sûresi 62-64 âyetlerini nasıl yorumladığı metin ve kavram analizi metodları kullanılarak tespit edilip mukāyese yoluna gidilecektir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Zemahşerî, el-Keşşâf, Velâyet

Walayah in Sufism and Zamakhshari's Perspective on Walayah within the Framework of his al-Kashshaf

Öz

In the Holy Qur'an, the concept of walayah is used in such various meanings that each discipline can refer to a different aspect according to its subject. From time to time, various interpretations of both different disciplines and different sects within the same discipline can be found within the framework of this concept. For example, while the fiqh deals with the meaning of this concept as "taking someone's responsibility", the kalam has discussed the concept from the point of view of whether there is a ranking among believers in the matter of closeness to Allah. While the majority of the ulama of Ahl al-Sunnah consider this possible, a significant part of the Mutazilah rejects it. When it comes to Sufism, the meaning of this concept is "He whom Allah loves, a friend of Allah" comes to the forefront. The Sufis say that they have some evidence of this meaning from the Holy Qur'an and especially emphasize the verses 62-64 of the Surah of Yunus. It is a matter of debate whether this verse expresses the meaning understood by the Sufis. In this context, it is assumed that how the famous language scholar and commentator Zamakhshari understands and interprets these verses in his tafsir, al-Kashshaf, a tafsir classic, will contribute to the discussion in terms of giving a different perspective and depth. Therefore, in this paper, how Zamakhshari interpreted the verses in question will be discussed, and the similarities and differences between them will be pointed out by making a comparison with the interpretation of the Sufis. In order to reveal the theoretical background of the study, firstly a brief history of the concept will be given, the meaning attributed by the Sufis to this concept will be revealed, and it will be determined how the related verses were first understood by the Sufi commentators. Afterwards, it will be determined by using text and concept analysis methods how Zamakhshari understands the concept of wali within the framework of his al-Kashshaf and how he interprets the verses of Yunus Surah 62-64, and a comparison will be made.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Zamakhshari, al-Kashshaf, Walayah

Kaynakça

• Altay, Şeyma. “Mu‘tezilî Müfessir Zemahşerî’nin Tasavvufa Yaklaşımı”. Dergiabant 9 (2021), 518-542.
• Apaydın, H. Yunus. “Velâyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/15-19. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Askalânî, Ahmed b. Ali İbn Hacer. Fethu’l-bârî bi şerhi Sahîhi’l-Buhârî. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkī - Muhibbuddîn el-Hatîb. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1379.
• Aydınlı, Osman. “Mu’tezilî Anlayışta Zühd ve Takva Boyutu”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 10 (2003), 99-122.
• Ayiş, Mehmet Şirin. “Tasavvufa Yönelik Eleştiriler Bağlamında ‘Velâyet’ Kavramının Kaynaklarda Ele Alınışı”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 45 (2020), 37-61.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. Câmiu’s-sahîh. nşr. Abdüsselâm b. Muhammed Allûş. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1427.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslam Kültürünün Akıl Yapısı Arap-İslam Kültüründeki Bilgi Sistemlerinin Eleştirel Bir Analizi. çev. Burhan Köroğlu vd. İstanbul: Kitabevi, 2. Basım, 2000.
• Chodkiewicz, Michel. Le sceau des saints : prophetie et saintete dans la doctrine d’Ibn Arabi. Paris: Librairie Gallimard, 1986.
• Chodkiewicz, Michel. Velayet Mührü: İbn Arabi Öğretisinde Nübüvvet ve Velayet. çev. Birol Biçer. Sufi Kitap Yayınları, 2022.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Ta’rîfât. çev. Abdülaziz Mecdi Tolun - Abdulrahman Acer. haz. Abdulrahman Acer. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2014.
• Çiçek, Hacı. “Eserleri Bağlamında Carullah Zemahşerî’ye Göre ‘Takva’ Kavramına İlişkin Bir Analiz”. RESS Journal Route Educational & Social Science Journal 54 (2020), 350-359.
• Çift, Salih. Hakîm Tirmizî ve Tasavvuf Anlayışı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2008.
• Çift, Salih. “Yahyâ b. Muâz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/257-258. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Darieva, Saida. “The Concept Of Wilayah In Shi’ism And Sufi’sm: Some Comparative Analysis”. Doğu Araştırmaları 18 (2018), 45-62.
• Eşʻarî, Ebu’l-Hasen. Makālâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfi’l-musallîn: İlk Dönem İslâm Mezhepleri. çev. Mehmet Dalkılıç - Ömer Aydın. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
• Heytemi, Ahmed b. Muhammed İbn Hacer. el-Fethu’l-mübîn bi şerhi’l-erbaîn. thk. Ahmed Câsim Muhammed el-Muhammed vd. Cidde: Dâru’l-Minhâc, 1428.
• Hucvirî, Ali b. Osman. Keşfu’l-mahcûb. nşr. Ahmed Rabbânî. Lahor, 1967.
• Hucvirî, Ali b. Osman. Keşfu’l-mahcûb: Hakîkat Bilgisi. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1996.
• Isfahânî, Râğıb. el-Müfredât fî ğarîbi’l-Kur’ân. ed. Safvan Adnan ed-Dâvûdî. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1412.
• İbn Hübeyre, Yahya. el-İfsâh an maâni’s-sıhâh. thk. Fuâd Abdülmün’im Ahmed. Dâru’l-Vatan, 1418.
• İbn Mübârek, Abdullah. Kitâbu’z-zühd ve’r-rekāik. thk. Habîburrahman el-A’zamî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbn Teymiyye, Takiyüddin. el-Fetâva’l-kübrâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1408.
• İbn Teymiyye, Takiyüddin. Kitâbu’z-zühd ve’l-vera’ ve’l-ibâde. thk. Hammâd Selâme - Muhammed Uveyda. Ürdün: Mektebetü’l-Menâr, 1407.
• Kadı Abdülcebbar. Şerhu’l-usûli’l-hamse: Muʻtezile’nin Beş İlkesi. çev. İlyas Çelebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Karamustafa, Ahmet T. “Cüneyd-i Bağdâdîye Göre Velâyet”. çev. Melek Karacan. Mütefekkir 7/13 (2020), 283-290. https://doi.org/10.30523/mutefekkir.758031
• Kaya, Murat. Zemahşerî’de Tasavvufi Kavramlar (Makâmât Örneği). Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Kelâbâzî, Ebûbekir Muhammed b. İshak. Doğuş Devrinde Tasavvuf: Taarruf. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1979.
• Kelâbâzî, Ebûbekir Muhammed b. İshak el-. Kitâbu’t-Taarruf limezhebi Ehli’t-tasavvuf. thk. Arthur John Arberry. Kahire: Mektebetü Hancî, 1994.
• Kılıç, Ali İhsan - Arpaguş, Safi. “İbnü’l-Arabî’nin Özel Velayet (Velâyet-i Hâssa) Teorisi: Kesb ile Vehb Arasında Seçkinliğin Temellendirilmesi”. Kocaeli İlahiyat Dergisi 5/2 (2021).
• Kuşeyrî, Abdülkerim. Kur’ân-ı Kerîm Tefsiri: Letâifu’l-işârât. çev. Mehmet Yalar. İstanbul: İlk Harf Yayınları, 2012.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. Letâifu’l-işârât. thk. İbrâhim Beysûnî. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 2000.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. Tasavvuf İlmine Dâir Kuşeyrî Risâlesi. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1981.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. thk. Abdülhalim Mahmud - Mahmud b. eş-Şerif. Kahire: Dâru’ş-Şa’b, 1989.
• Mekkî, Ebû Tâlib. Kūtu’l-kulûb: Kalplerin Azığı. çev. Yakup Çiçek - Dilâver Selvi. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2003.
• Mekkî, Ebû Tâlib. Kūtü’l-kulûb fî muâmeleti’l-mahbûb ve vasfi tarîki’l-mürîd ilâ makāmi’t-tevhîd. thk. Mahmud İbrâhim Muhammed er-Rıdvânî. Kahire: Mektebetu Dâri’t-turâs, 2001.
• Radtke, Bernd. “The Concept Of Wilaya In Early Sufism”. The Heritage Of Sufism. ed. Leonard Lewishon. 1/483-496. Oxford: Oneworld, 1999.
• Sarrio, Diego R. “Mânevî Seçkinciliğe Karşı: İbn Temiyye’nin Velâyet Doktrini”. çev. Mohammad Ajmal Hanif. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27/2 (2022), 405-424.
• Selvi, Dilâver. İslâmî Kaynaklarda Velâyet ve Kerâmet. İstanbul: Hoşgörü Yayınları, 2012.
• Sobieroj, Florian. “Mutezile ve Tasavvuf”. çev. Salih Çift. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/1 (2001), 273-296.
• Sülemî, Ebû Abdurrahman Muhammed b. Hüseyin. Hakāiku’t-tefsîr. thk. Seyyid İmrân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Sürmeli, Mehmet. “Kur’ân-ı Kerîm’de Velâyet Kavramı”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 9 (2002), 303-336.
• Tahralı, Mustafa. “İbn Arabî’de Bir Hadîs-i Kudsînin Yorumu”. Nurlar Hazinesi. 13-43. İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
• Tirmizî, Hakîm. Hatmu’l-evliyâ. thk. Osman İsmâil Yahyâ. Beyrut: Ma’hedü’l-Âdâbi’ş-Şarkıyye, 1965.
• Tirmizî, Hakîm. Hatmu’l-evliyâ. çev. Salih Çift. İstanbul: İnsan Yayınları, 2006.
• Tüsterî, Sehl b. Abdullah. Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm. thk. Tâhâ Abdurraûf Sa’d - Sa’d Hasan Muhammed Ali. Kahire: Dâru’l-Harem li’t-Turâs, 2004.
• Uludağ, Süleyman. “Velî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/25-28. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İslâm Akâidinde Kutsiyet, Velâyet ve Kerâmet İnancına İtikadî Mezheplerin Bakışı”. İslâm Düşünce ve Geleneğinde Kutsiyet, Velâyet, Kerâmet. 113-150. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2017.
• Yavuz, Yusuf Şevki (ed.). İslâm Düşünce ve Geleneğinde Kutsiyet, Velâyet, Kerâmet. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2017.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kāsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. Keşşâf Tefsiri = el-Keşşâf an hakāiki gavâmidı’t-tenzîl ve uyûni’l-ekāvîl fî vucûhi’t-te’vîl. ed. Murat Sülün. çev. Muhammed Coşkun vd. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2016.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kāsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. Keşşâf Tefsiri = el-Keşşâf an hakāiki gavâmidı’t-tenzîl ve uyûni’l-ekāvîl fî vucûhi’t-te’vîl. ed. Murat Sülün. çev. Muhammed Coşkun vd. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kāsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. Keşşâf Tefsiri = el-Keşşâf an hakāiki gavâmidı’t-tenzîl ve uyûni’l-ekāvîl fî vucûhi’t-te’vîl. ed. Murat Sülün. çev. Muhammed Coşkun vd. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kāsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. Keşşâf Tefsiri = el-Keşşâf an hakāiki gavâmidı’t-tenzîl ve uyûni’l-ekāvîl fî vucûhi’t-te’vîl. ed. Murat Sülün. çev. Muhammed Coşkun vd. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2018.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kāsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. Keşşâf Tefsiri = el-Keşşâf an hakāiki gavâmidı’t-tenzîl ve uyûni’l-ekāvîl fî vucûhi’t-te’vîl. ed. Murat Sülün. çev. Ahmet Alim vd. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2018.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kāsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. Keşşâf Tefsiri = el-Keşşâf an hakāiki gavâmidı’t-tenzîl ve uyûni’l-ekāvîl fî vucûhi’t-te’vîl. ed. Murat Sülün. çev. Abdülaziz Hatip vd. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2020.