Nazar as a Sufi Training Method in Dīvān-i Hūlūsī-i Dārendevī: Seeing, Burning, Destroying, and Building

Yıl 2024, Sayı: 17, 35 - 58, 31.12.2024

Hamit Demir

https://doi.org/10.46231/sufiyye.1532718

Öz

In Sufi tradition, nazar (spiritual gaze) is an essential method of training and guidance, encompassing a profound connection between the Murshid-i Kamil (perfect spiritual guide) and the disciple. This gaze is not limited to a physical act of looking; it is a transformative force that can “see,” “burn,” “destroy,” and “build” the spiritual state of the disciple. These stages symbolize the journey of the soul through purification and reconstruction. “Seeing” refers to recognition and connection; “burning” represents the melting of the ego through love and attraction (jazbah); “destroying” implies eradicating negative traits and attachments; and “building” signifies the formation of moral and spiritual virtues. This study examines the concept of nazar as presented in Dīvān-i Hūlūsī-i Dārendevī by Osman Hūlūsī Efendi, a prominent late-period Sufi poet. By focusing on the poetic expressions in the Dīvān, the transformative stages of nazar are explored, shedding light on its role as a Sufi training method. The analysis highlights how nazar serves not only as a channel for spiritual influence but also as a means for moral and psychological refinement. Using comparative textual analysis and poem commentary, the study aims to interpret the symbolic meanings of nazar—seeing, burning, destroying, and building—within the framework of Sufi thought. It contributes to understanding the dynamic interplay between the Murshid and the disciple and its poetic reflection in Sufi literature.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Osman Hulusi Efendi, Sufi literature, nazar (spiritual gaze), irshad (spiritual guidance).

Dîvân-ı Hulûsî-i Dârendevî’de Tasavvufî Bir Terbiye Metodu Olarak Nazar: Bakmak, Yakmak, Yıkmak ve Yapmak

Öz

Tasavvufî bir terbiye metodu olarak nazar, mürşid-i kâmilin müridine bakmasından ibarettir. Söz konusu bakışı normal bakışlardan ayıran unsurlar; nazar edenle edilen arasında muhabbet doğurması, nazarla sağlanan cezbe, müriddeki psikolojik tesiri ve ahlaki dönüşüme katkısıdır. Zira sahabe tanımlarında görmenin öne çıkarılması, aşka düşmenin ve sûfî hayata yönelimin bir nazarla başladığı örnekler göz önünde bulundurulduğunda nazarın önemi ve ruhların göz maharetiyle tesir-teessürünün imkânı ortaya çıkacaktır. Bu çalışmada genellikle parapsikolojik bir vakıa olarak zarar verici etkisi ile bilinen nazarın manevi terbiye ve irşaddaki olumlu rolü konu edilmiştir. Makale son dönem sûfî şairlerden Osman Hulûsî Efendi’nin Dîvân-ı Hulûsî-i Dârendevî adlı eserindeki ilgili gazeller ve beyitlerle sınırlandırılmıştır. Bir sûfî şairin eserindeki nazarla ilgili beyitlere hususen eğilen bir makale yazılmadığı için bu çalışma öncü bir rol oynamaya aday olmak bakımından önemlidir. Çalışma bilimsel olarak kanıtlanamamış fakat olgusal olarak da reddedilemeyen nazarın özelliklerini ve muhataptaki etkisini tespit etmeyi amaçlamaktadır. Çalışmada mukayeseli metin tahlili ve şiir şerhi yöntemleri uygulanacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Osman Hulûsî Efendi, Tasavvuf Edebiyatı, Nazar, İrşad.

Kaynakça

• Ahrâr, Nâsırüddîn Ubeydullâh b. Mahmûd eş-Şâşî. Melfûzât. çev. Fakirullah Yıldız. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2021.
• Altuntaş, İsmail Hakkı. Gavsülazam İhramcızâde Hacı İsmail Hakkı Toprak. İstanbul: Gözde Matbaacılık, 2009.
• Ateş, Osman Hulûsî. Dîvân-ı Hulûsî-i Dârendevî. haz. Ali Yılmaz - Mehmet Akkuş. İstanbul: Nasihat Yayınları, 5. Basım, 2016.
• Ateş, Osman Hulûsî. Mektûbât-ı Hulûsî-i Dârendevî. İstanbul: Nasihat Yayınları, 3. Basım, 2016.
• Ateş, Osman Hulûsi. Şeyh Hâmid-i Veli Minberinden Hutbeler. İstanbul: Nasihat Yayınları, 3. Basım, 2016.
• Attar, Ferîdüddîn. Mantıku’t-Tayr Kuşların İlahisi. çev. Cemal Aydın. İstanbul: Sufi Kitap, 7. Basım, 2020.
• Ay, Alper. “Bir Bakışın Serencâmı: Edebiyatta Gamze Tasavvufta Nazar”. İSTEM 42 (2023), 165-184. https://doi.org/10.31591/istem.1373894
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail el-. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 2. Basım, 1422/2001.
• Cevziyye, İbn Kayyım el-. Medâricü’s-Sâlikîn. İstanbul: İnsan Yayınları, 4. Basım, 2017.
• Çerhî, Ya‘kûb b. Osmân b. Mahmûd el-Gaznevî. Risâle-i Ünsiyye. çev. Mehmet Ali Özkan. İstanbul: Semerkand, 2015.
• Çınar, Hatice Acar. Kur’an Bağlamında Kıskançlık. Bursa: Emin Yayınları, 2021.
• Çubukçu, Hatice. İnsan Gözdür Tasavvuf Kültüründe Nazara, Bakmaya, Görmeye Dair. Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• Demir, Hamit. Osman Hulûsî Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Tasavvuf Anlayışı. Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Doğan, Süleyman. “Mutasavvıfların Eğitim Metodu”. Somuncu Baba ve Hulûsi Efendi Sempozyum Bildirileri. Ankara: Nasihat Yayınları, 2010.
• Efendioğlu, Mehmet. “Sahâbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 24 Temmuz 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/sahabe
• Elmalılı, Muhammed Hamdi Yazır. Hak Dini Kur’an Dili. 10 Cilt. İstanbul: Zehraveyn, 1992.
• Erdoğan, Mehtap. Güzellik Unsurlarıyla Divan Şiirinde Sevgili. İstanbul: Kitabevi, 2. Basım, 2018.
• Eşrefoğlu Rûmî, Abdullah Rûmî b. Seyyid Ahmed Eşref b. Seyyid Muhammed Süyûfî. Müzekki’n- Nüfûs. İstanbul: Semerkand, 2013.
• Frager, Robert. Aşktır Asıl Şarap. çev. Ömer Çolakoğlu. İstanbul: Sufi Kitap, 4. Basım, 2022.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 2015.
• Güleç, Merve. “Derde Derman Bakışlar”. Şebnem Dergisi 144 (2017).
• Gürkan, Salime Leyla. “Nazar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, ts. Erişim 04 Kasım 2024.
• Hâlid-i Bağdâdî, Ebü’l-Behâ Ziyâüddîn. Divan-ı Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî. çev. Abdulcebbar Kavak. İstanbul: Semerkand Yayınları, 1. Basım, 2013.
• Hâlid-i Bağdâdî, Ebü’l-Behâ Ziyâüddîn. Risâle-i Hâlidiyye ve Rabıta Risâlesi. çev. İsmailağa Telif Heyeti. İstanbul: Siraç Yayınevi, 2017.
• Hüseyin Vassâf. Tasavvufî Şiir Şerhleri: Feyzü’l-Kemâl ve Mir’âtü’l-Kemâl. çev. Muammer Cengiz. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1. Basım, 2015.
• İbn Arabî, Muhyiddin. Fütûhât-ı Mekkiyye. çev. Ekrem Demirli. 18 Cilt. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2007.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1994.
• İsfahânî, Ebû Nuaym. Hilyetü’l-evliyâ ve Tabakâtü’l-asfiyâ. 10 Cilt. Mısır: Matbaatü’s-Saâde, 1974.
• Kâşânî, Kemâlüddîn Abdürrezzâk. Te’vilât-ı Kâşâniyye. çev. Ali Rıza Doksanyedi. 3 Cilt. Ankara: Kadıoğlu Matbaası, 1987.
• Kırca, Celal. “Din ve Bilim Açısından Nazar”. Diyanet Dergisi 12/1 (1986).
• Kısakürek, Necip Fazıl. Çile. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2005.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 2001.
• Kuzey, Muharrem. Kur’an ve Sünnet’te Nazar. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Mevlânâ, Celâleddîn-i Rûmî. Dîvân-ı Kebîr. çev. Abdülbâki Gölpınarlı. 8 Cilt. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 3. Basım, 2020.
• Mevlânâ, Celâleddîn-i Rûmî. Mesnevî-i Şerîf. çev. Süleyman Nahîfî. İstanbul: Timaş, 2014.
• Necmeddin-i Kübra, Ebü’l-Cennâb. Tasavvufta On Esas Usûlu’l-Aşere Şerhleri. haz. Süleyman Gökbulut. İstanbul: İnsan Yayınları, 2010.
• Okuyucu, Cihan. “Hulûsî Efendi Dîvânı’nın İlham Kaynakları”. Uluslararası Somuncu Baba ve Hulûsi Efendi Sempozyumu Sempozyum Bildirileri. Ankara: Nasihat Yayınları, 2013.
• Ozak, Muzaffer. Envâru’l-Kulûb. 3 Cilt. İstanbul: Salah Bilici Kitabevi, 1977.
• Özköse, Kadir. Gönülden Gönüle Akan Aşk Deryası. İstanbul: Nasihat Yayınları, 2022.
• Öztoprak, Nihat. “Osman Hulûsî Efendi’nin Hayatı ve Eserleri”. 20. Yüzyıl Mutasavvıf Dîvân Şâiri Seyyid Osman Hulûsî Efendi Dîvânı (İnceleme-Metin-Nesre Çeviri). İstanbul: Nasihat Yayınları, 2020.
• Palakoğlu, İsmail. Gönüller Sultanı Es-Seyyid Osman Hulûsî Efendi. Malatya: Somuncu Baba Araştırma ve Kültür Merkezi Yayınları, 2004.
• Pürcevâdî, Nasrullah. Can Esintisi. çev. Hicabi Kırlangıç. İstanbul: İnsan Yayınları, 2. Basım, 2020. Sülemî, Ebu Abdurrahman. Tabakâtü’s-Sufiyye. thk. Ahmed Şarbâsî. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’lİlmiyye, 1998.
• Sülemî, Muhammed b. Hüseyin. Tasavvufun Ana İlkeleri Sülemî’nin Risaleleri. çev. Süleyman Ateş. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1981.
• Şahin, Özlem. “Bâkî Di̇̇vanı’nda Gamze”. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi [ Journal Of Old Turkish Literature Researches] 6/1 (Mart 2023), 170-205. https://doi.org/10.58659/ estad.1257959
• Şentürk, Ahmet Atilla. Osmanlı Şiiri Kılavuzu. 5 Cilt. İstanbul: OSEDAM, 2. Basım, 2021. Şeyhzâdeoğlu Yazma Vesikalar Arşivi. Şiirler.
• Şimşek, Selami. Tasavvuf Edebiyatı Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2017.
• Tirmizî, Muhammed b. İsâ b. Sevre b. Musâ b. Dahhâk et-. Sünen-i Tirmizî. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1996.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Hulûsî Efendi Divanı’na Edebi Bir Bakış”. Somuncu Baba ve Es-Seyyid Osman Hulûsî Efendi Sempozyum Tebliğleri. Ankara: Es-Seyyid Osman Hulûsî Efendi Vakfı Yayınları, 1997.
• Üstüner, Kaplan. Tasavvuf ve Klasik Şiirimiz. Ankara: Akçağ, 2. Basım, 2014.
• Yekbaş, Hakan. “Osman Hulûsî Efendi’nin ‘Olmuşam’ Redifli Gazeline Şerh”. 10. Somuncu Baba ve Hulûsi Efendi Sempozyumu Tebliğleri. Ankara: Nasihat Yayınları, 2012.
• Yunus Emre. Yunus Emre Divanı. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2. Basım, 1981.