1894 İSTANBUL DEPREMİNDE BASIN YASAKLARI

Yıl 2024, Cilt: 32 Sayı: 4, 2487 - 2524, 28.12.2024

Ali Turan

https://doi.org/10.15337/suhfd.1533300

Öz

1894 İstanbul depremi, bugüne kadar İstanbul’da gerçekleşen şiddetli depremle-rin en sonuncusudur. 1894 depreminin ilginç yönlerinden biri de deprem sonra-sında basında çıkan haberler için basın yasaklarına başvurulmuş olmasıdır. Öyle ki yapılan haberler sebebiyle bazı basın organlarına kapatma cezası dahi verilmiştir. Yapılan haberler sebebiyle halkta korku ve panik havasının oluşması bu basın yasaklarına gerekçe olarak gösterilmiştir. Bu dönemde gazetelerin dep-remle ilgili haberlerde “tahfif-i lisan” (yumuşak dil) kullanılması emredilmiştir. Aynı zamanda depreme ilişkin olarak asılsız haberlere yer veren gazetelerin ülkeye sokulması da yasaklanmıştır. Hükümet, bu anlamda yürütmüş olduğu politikada muvaffak olmuş ve zamanla basında kamuoyunun moralini yüksek tutmayı hedefleyen yayınlara yer verilmiştir.
Bu çalışmanın amacı, 1894 İstanbul depremini ve deprem sonrasında İstanbul basını ile yabancı basına tatbik edilen basın yasaklarını tetkik etmektir. Bu amaç doğrultusunda evvela bu depremin İstanbul üzerindeki tesiri kısaca ele alınacak ve akabinde devletçe tatbik edilen basın yasakları üzerinde durulacaktır. Böylece basın yasaklarına neden müracaat edildiği, bu amaçla neler yapıldığı ve yapılan bu faaliyetlerin hukuki niteliğinin ve neticesinin ne olduğu hususları tasrih edi-lecektir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti’nde depremler, 1894 İstanbul depremi, Basın yasakları, Sansür, 1894 İstanbul depreminde basın yasakları.

Press Bans in the 1894 Istanbul Earthquake

Öz

The 1894 Istanbul earthquake is the last of the severe earthquakes that have oc-curred in Istanbul to date. One of the interesting aspects of the 1894 earthquake is that press bans were applied for the news that appeared in the press after the earthquake. In fact, some media organs were even banned due to the news they reported. The creation of an atmosphere of fear and panic in the public due to the news was cited as a reason for these press bans. During this period, newspapers were ordered to use “tahfif-i lisan” (soft language) in earthquake-related news. At the same time, newspapers reporting false news about the earthquake were banned from entering the country. The government was successful in its policy in this regard, and over time, the press began to publish articles aimed at keeping public morale high.
The aim of this study is to examine the 1894 Istanbul earthquake and the press bans applied to the Istanbul press and the foreign press after the earthquake. For this purpose, the impact of this earthquake on Istanbul will be briefly discussed and then the press bans imposed by the state will be emphasized. Thus, the rea-sons why press bans were applied, what was done for this purpose, and what the legal nature and consequences of these activities were will be clarified.

Anahtar Kelimeler

Earthquakes in the Ottoman Empire, 1894 Istanbul earthquake, Press bans, Censorship, Press bans during the 1894 Istanbul earthquake.

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri: Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) Süreli Yayınlar: Basiret: No. 1809. Düstur: I. Tertip C. 2, I. Tertip C. 3, II. Tertip C. 1. Sabah: No. 65, 1766, 1767, 1768, 1769, 1773, 1806. Saadet: No. 3019, 3020, 3021, 3022, 3023, 3024, 3027. Takvim-i Vekayi: No. 875. Tercüman-ı Hakikat: No. 4808, 4809, 4810, 4811, 4812, 4815. Basılı Eserler:
• AFYONCU, Erhan-METE, Zekai: 1766 İstanbul Depremi ve Toplum Yaşantısına Tesirleri, Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Afet-ler ve Deprem Semineri, 22-23 Mayıs 2000, İÜ Edebiyat Fak. Tarih Araştırma Merkezi, 2001.
• AHMED VASIF EFENDİ, Vasıf Tarihi, C. I, İstanbul 1219.
• ALİ MUZAFFER: Zelzele Hakkında Malumat, Kasbar Matbaası, İs-tanbul 1315.
• AMBRASEYS, N.N.-FINKEL, C.F.: The Seismicity of Turkey and Adjacent Areas: A Historical Review, 1500-1800, Eren Yay., İstanbul 1995.
• AMBRASEYS, N.N.- JACKSON, J.A: Seismicity of the Sea of Marma-ra (Turkey) since 1500, Geophysical Journal International, Vol. 141, Issue 3, June 2000.
• AMBRASEYS, N.: The Earthquake of 10 July 1894 in the Gulf Of Iz-mit (Turkey) and Its Relation to the Earthquake of 17 August 1999, Journal of Seismology (5), 2001.
• AMİR TEVFİK: Hareket-i Arz ve Esbab-ı Zuhurı Hakkında Meşahir-i Erbab-ı Fünundan Bazılarının Akvali, Alem Matbaaası, Kons-tantiniyye 1307.
• ANGELL, Elizabeth: “Bir Şehir Manzarası: İstanbul’un Tarihinde Depremler”, (içinde) Büyük İstanbul Tarihi Ansiklopedisi, C. I, İSAM Yay., İstanbul 2015.
• ATAMAN, Bora, “Türkiye’de İlk Basın Yasakları ve Abdülhamid San-sürü, Marmara İletişim Dergisi, Sa. 14, Ocak 2009.
• BİRİNCİ, Ali: Hassas Bir Mevzuda Hassasiyetten Uzak Bir Kitap: Baş-langıçtan Günümüze Türkiye’de Basın Sansürü, Kebikeç, Sa. 1, 1995.
• CEYLAN, Ayhan: Tanzimat Dönemi Osmanlı Basım ve Yayımında Hukukî Düzen (1839-1876), Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, Sa. 1, 2006(Bahar).
• CEZAR, Mustafa: Osmanlı Devrinde İstanbul Yapılarında Tahribat Yapan Yangınlar ve Tabii Âfetler, Türk San‘atı Tarihi Araş-tırma ve İncelemeleri I, İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi Türk San’atı Tarihi Enstitüsü Yay., İstanbul 1963.
• DEMİREL, Fatmagül: II. Abdülhamid Döneminde Sansür, Bağlam Yay., İstanbul 2007.
• EGİNİTİS, D.: Le Treblement de Terre de Constantinople: du 10 Juillet 1894, Annales de Géographie, 1895.
• ELMAS, Aykut: Depremi Saraya Anlatmak: İstanbul’da 1894 Zelzele-i Azîmesi ve Louis Sabuncu’nun Depremi Bilimsel Açıdan İzah Girişimi, Kamu Yönetimi Enstitüsü Sosyal Bilimler Dergisi, C. 3, Sa. 4, 2023.
• ENGİN, Vahdettin: “1894 Depreminden Sonra Alınan İlk Önlem Pa-dişaha Özel Sismograf!”, Popüler Tarih, Sa. 1, 2000.
• ENGİN, Vahdettin: II. Abdülhamit’in Hususi İradeleri Işığında 1894 İstanbul Depremi ve Gündelik Hayata Etkisi, Tarih Boyunca Anadolu'da Doğal Âfetler ve Deprem Semineri, 22-23 Mayıs 2000, Bildiriler, Globus Dünya Basımevi, İstanbul 2001.
• ER, Turgut: Arşiv Belgeleri Işığında Türkiye’de Sansür (1938-1945), Berikan Yay., Ankara 2014.
• ERTUĞ, Hasan Refik: Basın ve Yayın Hareketleri Tarihi, C. I, Yenilik Basımevi, İstanbul 1970.
• GEÇİLİ, Derya: “Osmanlı Devleti’nde Depremlere Karşı Sismografla-rın Kullanılması”, Afet ve Risk Dergisi, , 6(3), 2023.
• GELİBOLULU MUSTAFA ALİ EFENDİ: Kitabü’t-Tarih-i Künhü’l-Ahbar, I. Cilt II. Kısım, Haz. Ahmet Uğur vd., Erciyes Üniv. Yay., Kayseri 1997.
• GRADEVA, Rossitsa: Osmanlı ve Bulgar Kaynaklarından Orta Balkan Topraklarındaki Depremler (17. ve 18.
• Yüzyıllar), (içinde) Osmanlı İmparatorluğu’nda Doğal Afetler, Ed. Elizabeth Zachariadou, Çev. Gül Çağalı Güven, Saadet Öztürk, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2001.
• HALİL EDHEM, Hareket-i Arza Dair Birkaç Söz, Mihran Matbaası, İstanbul 1312.
• ---İstanbul Mahkemesi 25 Numaralı Sicil, Haz. Salih Kahriman, Mü-min Yıldıztaş, Proje Yönetmeni: M. Âkif Aydın, Ed. Coşkun Yılmaz, Kültür Aş., İstanbul 2019.
• İNUĞUR, M. Nuri: Basın ve Yayın Tarihi, 5. Bs., Der Yay., İstanbul 2005.
• KARAKOÇ SERKİZ, Matbuat, Matbaalar, Hakk-ı Telif Kanunları, Kitabhane-i Cihan, İstanbul 1339/1342.
• KARAL, Enver Ziya: Büyük Osmanlı Tarihi, C. III, ty.
• KARNİK, Vit: Seismicity of the European Area, part 2, D. Reidel Pub-lishing Company, Holland 1971.
• KAYAKIRAN, Murat Can: Küçük Kıyamet: 1509 İstanbul Depremi, (içinde) Türk Tarihinde Salgınlar ve Afetler, Ed. Musa Şamil Yüksel, Hasan Işık, Astana Yay., Ankara 2021, s. 215-224.
• KESTELLİ, Raif Necdet: Resimli Türkçe Kamus, Haz. Recep Toparlı vd., 2. Bs., TDK Yay., Ankara 2011.
• KILIÇ, Orhan: Mühimme Defterlerine Göre XVI. Yüzyılın İkinci Yarı-sında Osmanlı Devleti’nde Meydana Gelen Depremler, (için-de) Osmanlı V (Toplum), Yeni Türkiye Yay., Ankara 1999.
• KÜÇÜKALİOĞLU ÖZKILIÇ, Sema: 1894 Depremi ve İstanbul, Tür-kiye İş Bankası Kültür Yay., İstanbul 2015.
• KOLOĞLU, Orhan: Osmanlı Basını: İçeriği ve Rejimi, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, C. 1, İletişim Yay., İstan-bul 1985.
• KÖKER, Osman: “Sansüre Uğramış Bir Deprem”, Toplumsal Tarih, Sa. 69, Eylül 1999.
• KUDRET, Cevdet: Abdülhamit Devrinde Sansür, Milliyet Yayınları, 1977.
• MÊNAGE, V.L.: Edirne’li Rûhî’ye Atfedilen Osmanlı Tarihinden İki Parça, (içinde) Ord. Prof. İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya Arma-ğan, TTK Basımevi, Ankara 1988.
• ---Osmanlı İmparatorluğu’nda Doğal Afetler, Ed. Elizabeth Zacharia-dou, Çev. Gül Çağalı Güven, Saadet Öztürk, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2001.
• ÖZÇEP, Ferhat-ORBAY, Naci: “Yerküre ile Fiziksel İletişim: Cumhu-riyetin 75. Yılında Ülkemizde Jeofizik”, İstanbul Üniv. Müh. Fak. Yerbilimleri Dergisi, C. 12, 1999.
• ÖZGER, Yunus: Sultan II. Abdülhamid Döneminde İstanbul’da Dep-rem Tahmini Tartışmaları ve Josef Nowack’ın Padişaha Gön-derdiği Rapor, History Studies, C. 12, Sa. 1, 2020.
• ÖZTİN, Feriha: 10 Temmuz 1894 İstanbul Depremi Raporu, TC Ba-yındırlık ve İskan Bakanlığı Afet İşleri Genel Müdürlüğü Dep-rem Araştırma Dairesi Yay., Ankara 1994.
• ÖZTÜRK, Serdar: Türk Sinemasında İlk Sansür Tartışmaları ve Yeni Belgeler, Galatasaray İletişim, Haziran 2006.
• RAŞİD: Tarih-i Raşid, Matbaa-yı Amire, İstanbul 1282.
• SAKİN, Orhan: Tarihsel Kaynaklarıyla İstanbul Depremleri, Kitabevi Yay., İstanbul 2002.
• SARIKAYA, Samet: “1766 İstanbul Depremi’nin İstanbul Mahkemesi Kararlarına Yansıması”, Ankara Barosu Dergisi, C. 81 (Dep-rem Özel Sayısı), I. Cilt-Kamu Hukuku, 2023.
• SEZER, Hamiyet: 1894 İstanbul Depremi Hakkında Bir Rapor Üzerine İnceleme, Tarih Araştırmaları Dergisi, C. XVIII, Sa. 29, 1997.
• SİLAHTAR MEHMED AĞA FINDIKLILI, Nusretname, Süleymani-ye Kütüphanesi.
• SOLAKZADE, Solakzade Tarihi, Mahmud Beg Matbaası, İstanbul 1397.
• SOYSAL, H. vd.: Türkiye ve Çevresinin Tarihsel Deprem Kataloğu, TÜBİTAK Yay., İstanbul 1981.
• ŞEM’DÂNÎ-ZÂDE FINDIKLILI SÜLEYMAN EFENDİ: Mü’r’it-Tevârih II.A, Haz. M. Münir Aktepe, İÜ Edebiyat Fak. Yay., İstanbul 1978.
• TURAN, Ali: Hukuki Neticeleri İtibariyle Osmanlı Devleti’nde Dep-remler, (içinde) Depremin Hukuki Boyutlarıyla Değerlendiril-mesi, Ed. Tamer Budak, Uğur Aşkın, Adalet Yay., Ankara 2024.
• TİKVEŞ, Özcan: Basın ve Basın Dışı Haberleşme Vasıtaları İle Yapı-lan Yayınlarda Sansür ve 1961 Anayasası, İÜHFM, C. 30, Sa. 3-4, 1964.
• ÜREKLİ, Fatma: Osmanlı Döneminde İstanbul’da Meydana Gelen Afetlere İlişkin Literatür, TALİD, C. 8, Sa. 16, 2010.
• ÜREKLİ, Fatma: İstanbul’da 1894 Depremi, 2. Bs., İletişim Yay., İstan-bul 2000.
• ÜREKLİ, Fatma: 1894 İstanbul Depremi, İstanbul Araştırmaları, Sa. 5, Bahar 1998.
• YAZICI, Nesimi: Tanzimat Basını Konusunda Bir Değerlendirme, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, TTK Basımevi, Ankara 1994.
• YÜCEL, Erdem: “Tarih Boyunca İstanbul Depremleri”, Hayat Tarih Mecmuası, Sa. 6, 1971.