The Last Vizier of the Ilkhanid State: Khoca Giāt-al-Dīn Mohammad Rashīdī and His Period

Yıl 2024, Sayı: 61, 65 - 82, 27.06.2024

Firdevs Özen

https://doi.org/10.35237/sufesosbil.1373476

Öz

Giāt-al-Dīn Mohammad was the son of Rashīd-al-Dīn Fazlallāh, one of the most important viziers of the Ilkhanid State. Before coming to the position of vizier, he worked in the service of Öljeitü Khan and Prince Abū Sa´īd, who served in Khorāsān. After Abū Sa´īd ascended to the Ilkhanid throne in 1317, he continued to work at various levels of the state. When Ilkhan Abū Sa´īd could not find a solution to the problems he encountered in the functioning of the state after the execution of Rashīd-al-Dīn, he appointed Giāt-al-Dīn Mohammad whose knowledge and experience he trusted, to the position of vizier (727/1327). Giāt-al-Dīn made many arrangements, especially in the economic and financial fields, by taking Gazan Khan's reforms and his father Rashīd-al-Dīn’s practices as an example and resolved the priority issues of the state. However, reaching a strong position in the state made Giāt-al-Dīn the target of the Mongol amīrs. Although there were two rebellions aimed at eliminating Giāt-al-Dīn, they failed. When Abū Sa´īd died suddenly in 736/1335, Giāt-al-Dīn prevented a fight for the throne and placed Arpa Khan on the throne and made the palace officials and the amīrs accept his ilkhanship. By taking control of this incident, he determined the fate of the state. As soon as Arpa Khan ascended to the throne, he first appointed Giāt-al-Dīn as vizier. However, there was no consensus among the leaders of the state regarding the legitimacy of Arpa. Because Arpa was not a descendant of Hülegü, but of Hülegü's brother Ariq Buka. Oirat Amīr ´Alī Pādshāh assumed the leadership of the growing opposition and elevated Mūsā Khan to the throne. The war between Arpa Khan and Mūsā Khan in 736/1336 resulted in the defeat of Arpa Khan. Vizier Giāt-al-Dīn Mohammad, who made tactical mistakes in the war but showed a good example of fighting, was executed by ´Alī Pādshāh, after he was captured. In our study, Giāt-al-Dīn Mohammad’s performance in the political, economic and financial fields during his approximately nine-year vizierate was discussed in detail, and his relations with the scholars and Sufi elders of the period were also mentioned.

Anahtar Kelimeler

Giāt-al-Dīn Mohammad, Abū Sa´īd Bahādor Khan, Arpa Khan, Amīr ´Alī Pādshāh, Shaikh Safī-al-Dīn-i Ardabīlī.

İlhanlı Devleti’nin Son Veziri: Hoca Gıyâseddîn Muhammed Reşîdî ve Dönemi

Öz

Gıyâseddîn Muhammed, İlhanlı Devleti’nin en önemli vezirlerinden Reşîdüddîn Fazlullâh’ın oğlu idi. Vezirlik makamına gelmeden önce Ölceytü Han’ın ve Horâsân’da görev yapan Şehzade Ebû Saˊîd’in hizmetinde çalıştı. Ebû Sa´îd, 717/1317 yılında İlhanlı tahtına çıktıktan sonra devletin çeşitli kademelerinde çalışmayı sürdürdü. İlhan Ebû Sa´îd, Reşîdüddîn’in idamı sonrasında devletin işleyişinde karşılaştığı sorunlara çözüm üretemeyince bilgi ve tecrübesine güvendiği Gıyâseddîn Muhammed’i vezirlik makamına getirdi (727/1327). Gıyâseddîn, özellikle iktisadî ve malî alanlarda Gazan Han’ın reformlarını ve babası Reşîdüddîn’in uygulamalarını örnek alarak birçok düzenleme yaptı ve devletin öncelikli meselelerini çözüme kavuşturdu. Fakat devlette güçlü bir konuma ulaşması, Gıyâseddîn’i Moğol emîrlerinin hedefi haline getirdi. Gıyâseddîn’i ortadan kaldırma amaçlı iki isyan yaşandıysa da başarısızlıkla sonuçlandı. Gıyâseddîn, Ebû Sa´îd, 736/1335 yılında aniden vefat edince yaşanabilecek bir taht kavgasına meydan vermeyerek tahta Arpa Han’ı çıkarttı ve saray erkânı ile emîrlere onun ilhanlığını kabul ettirdi. Bu olayda kontrolü eline alarak devletin de kaderini belirledi. Arpa Han tahta oturur oturmaz ilk iş olarak vezirlik görevine Gıyâseddîn’i tayin etti. Ancak Arpa’nın meşruiyeti konusunda devletin ileri gelenleri arasında bir uzlaşı yoktu. Çünkü Arpa, Hülegü’nün değil, Hülegü’nün kardeşi Arık Buka’nın soyundan geliyordu. Gittikçe artan muhalefetin liderliğini Uyrat Emîr ´Alî Pâdişâh üstlendi ve tahta Mûsâ Han’ı çıkarttı. Arpa Han ile Mûsâ Han arasında 736/1336 yılında yapılan savaş, Arpa Han’ın yenilgisiyle sonuçlandı. Savaşta taktiksel hatalar yapan fakat iyi bir mücadele örneği sergileyen Vezir Gıyâseddîn Muhammed, yakalandıktan sonra ´Alî Pâdişâh tarafından idam edildi. Çalışmamızda Gıyâseddîn Muhammed’in yaklaşık dokuz yıllık vezirliğinde siyasî, iktisadî ve malî alanlardaki performansı ayrıntılı şekilde ele alınmış, ayrıca devrin âlimleri ve tasavvuf büyükleriyle ilişkilerine değinilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Gıyâseddîn Muhammed, Ebû Saˊîd Bahâdır Han, Arpa Han, Emîr ´Alî Pâdişâh, Şeyh Safiyyüddîn-i Erdebîlî.

Kaynakça

• ˊAbdullâh b. Fethullâh el-Bağdâdî (el-Maˊrûf bi’l-Gıyâsî). (2010). Târîhü’d-Düveli’l-İslâmiyye fî’ş-Şark. el-Üstâd Târık Nâfiˊ el-Hamdânî (Dirâse ve Tahkîk.). Beyrût: Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl.
• Abū Bakr al-Qutbī al-Aharī. (1954). Ta’rīkh-i Shaikh Uwais. J. B. Van Loon (Nşr. ve İngilizce Çev.). Lahey.
• Akkuş, M. (2020). Moğollarda Din ve Siyaset, İlhanlı Hanlarının Dini Kişiliği ve Uygulamaları. Konya: Çizgi.
• ˊÂrifî, Z. R. (1392). Zendegî, Zemâne ve Faˊâliyethâ-yı Hoca Gıyâseddîn Muhammed Reşîdî. (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Dânişgâh-ı Firdevsî Meşhed/Dânişkede-i Edebiyyat ve ˊUlûm-i İnsânî, Meşhed.
• Arslan, İ. (2018). Moğollar Arasında İslâmiyet’in Yayılışı. İstanbul: Okur Akademi.
• Âştiyânî, A. İ. (1389). Târîh-i Moğûl. Tahrân: Mü’essese-yi İntişârât-ı Nigâh.
• Âyetî, A. (1383). Tahrîr-i Târîh-i Vassâf. Tahrân: Pijûheşgâh-ı ˊUlûm-i İnsânî ve Mutâlaât-ı Ferhengî.
• Barthold, W. (1931). İlhanlılar Devrinde Malî Vaziyet. THİTM, I, 135-159.
• Beyânî, Ş. (1382). Târîh-i Âl-i Celâyir. Tahrân: Müessese-yi İntişârât ve Çâp-ı Dânişgâh-ı Tahrân.
• Beyânî, Ş. (1388). Moğûlân ve Hükûmet-i Îlhânî der Îrân. Tahrân.
• Blair, S. S. (2016). Rabˊ-e rašidi. Encyclopedia Iranica. http://www.iranicaonline.org/articles/rab-e-rashidi Erişim tarihi: 20.09.2023.
• Boyle, J. A. (1968). Dynastic and Political History of the Il-Khӓns. J. A. Boyle (Ed.), The Cambridge History Of Iran içinde (Vol. 5, s. 303-422). Cambridge: Cambridge at the University Press.
• Browne, E. G. (1956). A Literary History of Persia: Vol. 3. Cambridge: Cambridge at the University Press.
• Danuu, A. (2016). İlhanlı Devleti’nde Vezaret. (Yayımlanmamış doktora tezi), Ankara Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Devletşah. (1977). Devletşah Tezkiresi (Tezkiretü’ş-Şuˊarâ): Cilt 2. N. Lügal (Çev.). İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser.
• Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta Tancî. (2004). İbn Battûta Seyahatnâmesi: Cilt 1. A. S. Aykut (Çev., inceleme ve notlar). İstanbul: Yapı Kredi.
• Fasîh-i Hâfî. (1386). Mücmel-i Fasîhî: Cilt 2. Seyyid Muhsin Nâcî Nasr Âbâdî (Neşr.). Tahrân: İntişârât-ı Esâtîr.
• Gıyâseddîn b. Hümâmiddîn el-Hüseynî Hândmîr. (1976). Düstûrü’l-Vüzerâ. Sa´îd Nefîsî (Neşr.). Tahrân: İntişârât-ı Ekbâl.
• Gıyâseddîn b. Hümâmiddîn el-Hüseynî Hândmîr. (1333). Târîh-i Habîbü’s-Siyer fî Ahbâr-i Efrâd-i Beşer: Cilt 3. Tahrân: İntişârât-ı Kitâbhâne-yi Hayyâm.
• Hâfız Hüseyin Kerbelâ’î-yi Tebrîzî. (1383). Ravzâtu’l-Cinân ve Cennâtü’l-Cinân (Cilt 1-2). Ca´fer Sultân el-Kurrâ’î (Neşr.). Tebrîz: İntişârât-ı Sutûde.
• Haykıran, K. R. (2016). Moğollar Zamanında Yakın Doğu. İstanbul: Ötüken.
• Hamdullâh Müstevfî-yi Kazvînî. (1915). Kitâb-ı Nüzhetü’l-Kulûb. G. Le Strange. (Ed.). Leyden-London: E. J. Brill&Luzac.
• Hamdullâh Müstevfî-yi Kazvînî. (1339). Târîh-i Güzîde. ´Abdülhüseyin Nevâ’î (Neşr.). Îrân: Çâphâne-yi Firdevsî.
• Howorth, H. H. (1970). History of the Mongols from the 9th to the 19th Century: Cilt 3. Taipei: Ch’eng Wen Publishing Company.
• İbn Bezzâz el-Erdebîlî. (1373). Safvetü’s-Safâ. Gulâmirzâ Tabâtabâ’î Mecd (Mukaddime ve Tas.). Tebrîz.
• Jackson, P. ve Melville, C. (2001). Ḡīāt-al-dīn Mohammad. Encyclopedia Iranica içinde (Cilt 10, s. 598-599). Leiden.
• Kemâleddîn ´Abdürrezzâk-ı Semerkandî. (1372). Matlaˊ-i Saˊdeyn Mecmaˊ-ı Bahreyn: Cilt 2. ´Abdülhüseyin Nevâ’î (Neşr.). Tahrân: Müessese-yi Mütâlaˊat ve Tahkîkât-ı Ferhengî.
• Limbert, J. (2004). Şiraz in the Age of Hafez the Glory of a Medieval Persian City. Seattle and London: University of Washington Press.
• Maˊdenken, M. (1375). be-Yâsâ Resîdegân der ´Asr-ı Îlhânî. Tahrân: Merkez-i Neşr-i Dânişgâhî.
• Melville, C. (1999). The Fall of Amir Chupan and the Decline of the Ilkhanate 1327-37: A Decade of Discord in Mongol Iran. Bloomington: Research Institute for Inner Asian Studies.
• Muhammed b. ´Alî b. Muhammed-i Şebânkâre’î (1376). Mecmaˊu’l-Ensâb. Mîr Hâşim Muhaddis (Thk.). Tahrân: Müessese-yi İntişârât-ı Emîr Kebîr.
• Muhammed b. Hâvendşâh b. Mahmûd Mîrhând. (1380). Târîh-i Ravzatu’s-Safâ fî Sîreti’l-Enbiyâ ve’l-Mülûk ve’l-Hulefâ (Cilt 5). Cemşîd Kiyânfer (Tas. ve Tahşiye). Tahrân: İntişârât-ı Esâtir.
• Muˊînüddîn-i Natanzî. (1383). Müntehabü’t-Tevârîh-i Muˊînî. Pervîn İstahrî (Neşr.). Tahrân: İntişârât-ı Esâtîr.
• Murtazavî, M. (1385). Mesâ’il-i ´Asr-ı Îlhânân. Tahrân: Bünyâd-ı Mevkûfât-ı Doktor Mahmûd Afşâr Yezdî.
• Özen, F. (2022). İlhanlı Devleti’nin Dağılışı ve Halefi Olan Devletler. Ankara: Berikan.
• Özgüdenli, O. G. (2005). İlhânlı Hükümdarı Ebû Saˊîd Hân
• ’a Ait Dört Yarlıg. Belleten, 69(254), 65-103.
• Özgüdenli, O. G. (2006). Bir İlhânlı Şehir Modeli: Rabˊ-i Reşîdî’de Meslekler, Görevliler ve Ücretler. Turco-Iranica Ortaçağ Türk-İran Tarihi Araştırmaları içinde (s. 207-233). İstanbul: Kaknüs.
• Petrushevsky, I. P. (1968). The Socio-Economic Condition of Iran under the Īl-Khāns. J. A. Boyle (Ed.), The Cambridge History Of Iran içinde (Vol. 5, s. 483-537). Cambridge: Cambridge at the University Press.
• Reşîdüddîn Fazlullâh-ı Hemedânî. (1940). Târîh-i Mübârek-i Gâzânî Dâstân-i Gâzân Hân. Karl Jahn (Neşr.). London.
• Reşîdüddîn Fazlullâh-ı Hemedânî. (1947). Mukâtebât-ı Reşîdî. Muhammed Şefîˊ (Ed.). Lahore: The Punjab Educational Press.
• Selâhaddîn b. Halîl b. Aybek es-Safedî. (1394-1974). el-Vâfi bi’l-Vefayât: Cilt 4. Ahmed b. ˊAbdullâh-Muhammed b. Mahmûd (Thk.).
• Spuler, B. (1987). İran Moğolları. Cemal Köprülü (Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Şahin, H. (2010). İlhanlılar Döneminde Şiîlik. İstanbul: Ötüken.
• Şihâbüddîn ´Abdullâh b. Lütfullâh b. ´Abdürreşîd el-Hâfî Hâfız-ı Ebrû. (1317). Zeyl-i Câmiˊü’t-Tevârîh-i Reşîdî. Hânbâbâ Beyânî (Neşr.). Tahrân: Çâphâne-yi ´İlmî.
• Wilber, D. N. (1969). The Architecture of Islamic Iran, the Il khānid Period. New York: Greenwood Press.
• Wing, P. (2016). The Jalayirids, Dynastic State Formation in the Mongol Middle East. Edinburgh: Edinburgh University Press.
• Wittek, P. (1931). Ankara’da Bir İlhanî Kitabesi. THİTM, I, 161-164.
• Yuvalı, A. (2017). İlhanlı Tarihi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.