ANTİK DÖNEMDE TOROSLARʹDAKİ PB, ZN ±AG±CU±SN MADENCİLİĞİ

Yıl 2010, Cilt: 25 Sayı: 3, 11 - 24, 01.09.2010

Hasan Bahar Kerim Koçak

Öz

Dünyada madenciliğin dikkati çekmeye başladığı Kalkolitik Çağ (M.Ö.5500‐3000) yıllarından çok önce Neolitik Çağ başlarında (M.Ö.VIII. bin) Diyarbakır Çayönü ve Aksaray Aşıklı ve Konya Çatalhüyük’te bazı madenler tanınmaya ve kullanılmaya başlanmıştır. Anadolu bu öncü rolüyle, dünya uygarlığının beşiği sayılan Mezopotamya uygarlığının oluşup gelişmesinde büyük bir paya sahiptir. Mezopotamya’nın ilk yazılı kaynakları Anadolu’nun zengin maden yataklarını ima eden kayıtlara yer vermektedir. Nitekim Mezopotamyalı tüccarların Anadolu’ya maden ticareti için gelmeleri Anadolu’da tarihsel çağların başlamasını sağlayan en önemli etkenlerin başında gelir. Antik dönemde Anadolu uygarlıklarının oluşup gelişmesinde maden ve madenciliğin çok önemli bir yeri vardır, ancak günümüzde bu konunun yeterince araştırıldığı söylenemez. Uzun yıllardır Tarih ve arkeolojisi üzerine yüzey araştırmaları yapılan Konya ve karaman illerinin özellikle güneyinde kalan Toros dağlık kesiminde antik yerleşmelerin büyük bir kesiminde madencilik yapıldığı yüzeyde bulunan maden posalarından anlaşılmaktadır. Diğer taraftan, bölgede antik döneme ait bulunan maden işçiliğine ait galeriler, Torosların yoğun bir madencilik geçmişinin bize kalan izlerini yansıtmaktadır. Anadolu madenciliği üzerine yapılan yüzey araştırmalarında derlenen cevher ve cüruf örneklerinde toplam kayaç kimyasal analizleri gerçekleştirilmiştir. Kızılgeris (Hadim/KONYA) örneklerinde Fe (% 47), Pb, Zn, Cu, Ag (30 ppm); Üçhüyük (Akşehir/KONYA) örneklerinde Cu, Pb (22 ppm), Sn (116 ppm); Çavuşkale (Hüyük, Beyşehir/Konya) örneklerinde Cu (606 ppm); Erengirit (KONYA) örneklerinde U (23 ppm); Tatköy (Konya) örneklerinde ise Zn (335 ppm)’ca bir zenginleşme izlenmektedir. Arazi özellikleri, cevher ve cürüfların toplam kimyasal analiz sonuçları söz konusu lokasyonlarda muhtemelen Pb, Zn±Ag±Cu±Sn madenciliğinin gerçekleştirildiğini ileri sürmektedir.

Anahtar Kelimeler

Anadolu, Toros madenciliği, Karaman, Konya.

Pb, Zn ±Ag±Cu±Sn mining at Taurus Mountains in Antique Period

Öz

Some mines at Çayönü (Diyarbakir), Aşıklı (Aksaray), Çatalhüyük (Konya) were recognised and used before the beginning of the Neolithic age (B.C. 8000). This is long time ago from the mining in the World took attention in the Chalcolithic age (B.C. 5500‐3000). With its pioneering role, The Anatolia has substantial contribution in the formation and development of the Mesopotamian civilization, assumed as a cradle of World civilisation. The first written records of Mesopotamia indicate that the Anatolia has many important mineral deposits. Coming of Mesopotamian Merchant to Anatolia for mining trade is thus one of the most important factors, which leads to start historical eras in Anatolia. Mines and mining had a very important role in the formation and development of Anatolian civilization in ancient times, but it is difficult to say that this issue has been researched sufficiently. Mine was extracted at the large part of the ancient settlements situated at the Taurus mountains, particularly at the south of Konya and Karaman cities, as evidenced existence of the mine residue on the surface. On the other hand, finding out of the mining galleries from ancient period reflect us preserved traces of intensive historical mining. Bulk rock chemical analyses were performed on the slag and ore obtained by surface research on Anatolian mining. The results show that Kızılgeris (Hadim/KONYA) and Uchoyuk (Akşehir/KONYA) samples are enriched in Fe (% 47), Pb, Zn, Cu, Ag (30 ppm) and Cu, Pb (22 ppm), Sn (116 ppm), respectively. In contrary, Çavuşkale (Huyuk, Beyşehir/Konya) and Tatköy (Konya) samples show enrichment in Cu (606 ppm) and Zn (335 ppm), respectively. On the other hand, Erengirit (KONYA) samples show only and remarkable U enrichment (23 ppm). Land characteristics, and results of the ore and slag suggest that minings of Pb, Zn ±Ag±Cu were possibly operated at these locations.

Anahtar Kelimeler

Anatolia, Taurus mining, Karaman, Konya.

Kaynakça

• Altun, A., Arman, Y. B., Çağatay, A., 1979, Mineralogy of the Maden belenitepe (Soğukpınar‐Bursa) in Mineralization; Bulletin of Mineral Research and Exploration of Turkey, 92:s.25‐34.
• Bahar, H., 1991, İsauria Bölgesi Tarihi, Konya (SÜ.Sosyal Bilimler Enstitüsü‐ Basılmamış Doktora Tezi).
• Bahar, H., 2007, Konya ve Karaman  İlleri ve  İlçeleri 2007 Yılı Arkeolojik Yüzey Araştırması; 26.AST.,I, Ankara.s.117‐134.
• Belli, O., 1988, Yukarı Fırat Bölgesinin Eski Metalurjik Faaliyetlerinin Araştırılması; VI. AST , Ankara, 23‐27 Mayıs 1988: s.333‐345.
• Bilgiç, E., 1941, Asurca Vesikalara Göre Etilerden Önce Anadolu’da Maden Ekonomisi, Sumeroloji Araştırmaları; Cumhuriyet Matbaası İstanbul:s. 913‐950.
• Bilgiç, E., 1948, Anadolu’nun  İlk Tarihi Çağının Anahatlarıyla Rekonstrüksiyonu, DTCFD, VI,5, Ankara:s.491‐500.
• Bilgiç, E., 1994, Kapadokya Metinlerinde ‘EBLA”;  XI. T.T.Kong., I Ankara 5‐9 Eylül 1990:s.181‐190.
• Ceyhan, N, 2003,   Lead ısotope geochemistry of Pb‐Zn deposits from Eastern Taurıdes, Turkey, Msc Thesis, The Middle East Technical Unıversity, 90 pp.
• Çambel, H. and Braidwood, R.J., 1970, An Early Farming Village in Turkey; Scientific American, vol. 222, no. 3, pp. 51‐56.
• Hamilton,W., 1842,  Researches in Asia Minor, Pontus and Armenia II, London 1842.
• Heskel, D.L., 1983, A Model for the Adoption of Metallurgy in the Ancient Middle East; Current Anthropology, Vol. 24, No. 3, Jun., The University of Chicago Press on behalf of  Wenner‐Gren Foundation for Anthropological Research,1983: 362‐366.
• Konyalı, İ.H., 1937, Konya‐Bozkır Madenleri; Konya Dergisi, 14‐15:Ekim‐Kasım,893‐908.
• Kuşcu, M., Cengiz, O., 2001, Karbonatlı Kayaçlara Bağlı Orta Toroslar Zn‐Pb Cevherleşmelerinin Kükürt İzotopları İncelemesi; Türkiye Jeoloji Bülteni, Cilt 44. S. 3, s. 59‐73.
• Mellaart, J., 1975,  The Neolithic of the Near East, London.   Mellaart,J., 2003, Çatalhüyük, Anadolu’da Bir Neolitik Kent, Çev. G.B. Yazıcıoğlu, YKY, İstanbul.      MTA Rapor; http:// www.mta.gov.tr /etut/madenler/ illerin_maden_potansiyelleri Konya.DOC Muhly, J., 1989, Çayönü Tepesi and the Beginnigs of Metallurgy in the Ancient World, Old           World; Archeometallurgy, Eds., A. Haupthmenn, E. Pernicka, G. Wagner, Deutsches Bergbau            Museums Bochum:s.1‐11.      Özbal, H., Çıtakoğlu, 1993,    Kestel Kasiterinin Bir Ön Çalışma Niteliğinde olan zenginleştirme ve Ergitme Deneyleri; IX. ArkmST, Ankara 24‐28 Mayıs, 177‐184.
• Savaş, S.Ö., 2006, Çivi Yazılı Belgeler Işığında Anadolu’da (İ.Ö. 2. Bin Yılında) Madencilik     ve Maden Kullanımı; TTK, Ankara.
• Sertok, K., Squadrone, F.F., Palmieri, A. M., 1998, An Archeometallurgical Survey in the Ancient Mining area of Hadim‐Bozkır (Konya‐Turkey); Proceedings of 31 st International Symposium on Archaeometry, Jerem, E & Biro, K. (eds.) Archaepress Archaeolingua. BAR, Centr. Euu.Ser.1.
• Turan, E., 2006, Derebağ (Yahyalı‐Kayseri) bölgesindeki Pb‐Zn  yataklarının Minerolojisi, parajenezi ve jeolojisi, Niğde Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Jeoloji Anabilim dalı, Yüksek Lisans tezi, 89s.
• Yalçın,Ü., 1999, Early iron metallurgy in Anatolia; AS, Anatolian Iron Ages 4. Proceedings of the Fourth Anatolian Iron Ages Colloquium Held at Mersin, 19‐23 May 1997:v.49. pp.177‐187.
• Yalçın, Ü.,  2003, Anadolu Madenciliği; Arkeoatlas, Tunç Bakışlar, Son Kalkolitik ve  İlk Tunç  Çağı, 2, 203:72‐79.
• Yalçın, Ü., Belli, O.,  Maddin, R., 1994, Van‐Yukarı Anzaf Kalesi’inde Bulunan Metal Eserler Üzerinde Arkeometalurjik Araştırmalar; X. ArkmST, 39‐55. Yener, K.A., 1980, Niğde‐Çamardı’nda Kalay Buluntuları; IV. ArkmST ,s.7‐2
• Yener ,K.A., 1984,    Niğde Ulukışla Kurşun‐Gümüş Yatakları ile ilgili Çalışmalar; Arkeometri Ünitesi Bilimsel Toplantı Bildirileri, IV, İstanbul 1984: 106 ‐120.
• Yener, K.A.,  1988, Niğde‐Çamardı’nda Kalay Buluntuları;  IV. ArkmST,s.17‐28.
• Yener, K. A., Özbal, H., Kaptan, E., Pehlivan, A.N. And Goodway, M., 1989, Kestel: An Early Bronze Age Source Of Tin Ore In The Taurus Mountains, Turkey, Science:   Vol. 244, No. 4901 pp. 200‐203.
• Yener, K.A. and Earl, B., 1993, Replication Experiments of Tin Using Crubles, Göltepe; IX.  ArkmST:163‐ 175.
• Yener, K. A. and Vandiver, P.,  1993, Tin Processing at Göltepe, an Early Bronze Age Site in  Anatolia; AJA, 97, 2,s.207‐238.