Ahmet Rıza “Pozitivizm Din Merkeziyetçilik ve Anti-Müdahale”

Yıl 2023, , 454 - 472, 31.08.2023

Mustafa Topuz

https://doi.org/10.52642/susbed.1231023

Öz

Bu çalışmada Ahmet Rıza'nın Türk Modernleşmesine yön veren siyasi görüşleri, pozitivizm, din, merkeziyetçilik ve müdahale karşıtlığı yaklaşımları üzerinden ortaya konulmaya çalışılmıştır. Öncelikle Ahmet Rıza'nın siyasi görüşlerinin oluşumu hakkında fikir vermesi açısından hayatına kısaca değinilmiş; ardından eserleri incelenmiştir. Son olarak Ahmet Rıza'nın siyasi görüşlerinin nasıl bir modernleşme modeline işaret ettiği, bu modelin sistematik ve tutarlı fikirlerden mi yoksa çelişkili fikirler karmaşasından mı oluştuğu sorularına cevap aranmıştır. Bu amaçla öncelikle Ahmet Rıza'nın benimsediği Pozitivist görüşle tezat oluşturan İslami düşünceye eserlerinde sıkça yer vermesi üzerinde durulmuştur. Ahmet Rıza'nın bu İslami görüşlere karşı söylemlerini siyasal ve toplumsal alanın dışında dile getirmesi, onun dine pragmatik bir yaklaşım benimsediğini göstermektedir. Rıza'nın benimsediği bu pragmatist din anlayışının, benimsediği merkeziyetçi ve müdahale karşıtı yaklaşımlarla ve nihayetinde pozitivist görüşle yakın ilişki içinde olduğu bilinmektedir. Ahmet Rıza'nın düşüncelerini şekillendiren Pozitivist düşünce aynı zamanda Türk modernleşme hareketini de şekillendiren bir düşüncedir. Bu anlamda Türk modernleşme hareketi merkeziyetçi ve müdahale karşıtı bir harekettir. Alternatif bir modernleşme görüşü olduğu iddia edilen ve Ahmet Rıza'nın fikirlerine karşı konumlandırılan görüş ise anti-merkeziyetçi ve müdahale yanlısı bir görüştür.

Anahtar Kelimeler

Modernleşme, Pozitivizm, Din, Merkeziyet, Adem-i Merkeziyet, Anti-Müdahale, Müdahale.

Ahmet Rıza “Positivism Religious Centralization and Anti-Intervention”

Öz

In this study, Ahmet Rıza's political views that shaped Turkish Modernization were tried to be revealed through his approaches to positivism, religion, centralism and anti-interventionism. First of all, Ahmet Rıza's life is briefly mentioned to give an idea about the formation of his political views; then his works are analyzed. Finally, an answer is sought to the questions of what kind of a modernization model Ahmet Rıza's political views point to, and whether this model consists of systematic and consistent ideas or a confusion of contradictory ideas. For this purpose, first of all, Ahmet Rıza's frequent inclusion of Islamic thought in his works, which contrasts with the Positivist view he adopted, is emphasized. The fact that Ahmet Rıza expressed his discourses against these Islamic views outside the political and social sphere shows that he adopted a pragmatic approach to religion. It is known that this pragmatist understanding of religion adopted by Rıza was in close relation with the centralist and anti-interventionist approaches he adopted and ultimately with the positivist view. The Positivist thought that shaped Ahmet Rıza's thoughts is also an idea that shaped the Turkish modernization movement. In this sense, the Turkish modernization movement is a centralist and anti-interventionist movement. The view that is claimed to be an alternative modernization view and positioned against Ahmet Rıza's ideas is an anti-centralist and pro-interventionist view.

Anahtar Kelimeler

Modernization, Positivism, Religion, Centralism, Decentralization, Anti-Interference, Interventionism.

Kaynakça

• (1897, Décembre 5). Osmanli(1).
• Akşin, S. (1997). Türkiye Tarihi 3 Osmanlı Devleti 1600-1908. İstanbul: Cem Yayınevi.
• Aydın, S. (2009). İki İttihat Terakki: İki ayrı Ziyniyet, İki Ayrı Siyaset. T. Bora, & M. Gültekingil (Dü) içinde, Modern Türkiye'de Siyasi Düşünce, Cumhuriyet'e Devreden Düşünce Mirası, Tanzimat ve Meşrutiyet'in Birikimi (s. 117-128). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Bayur, Y. H. (1991). Türk Inkılap Tarihi (Cilt 1/1). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Beneton, P. (1991). Muhafazakarlık. (C. Akalın, Çev.) İstanbul: İletişim Yayınları.
• Berkes, N. (2008). Türkiye'de Çağdaşlaşma . İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Bottomore, T., & Nısbet , R. (2010). Sosyolojik Çözümlemenin Tarihi. (M. Tunçay, & A. Uğur, Dü) İstanbul: Kırmızı Yayınları.
• Cevizci, A. (2018). Felsefe Tarihi: Thales'ten Baudrillard'a. İstanbul: Say Yaınları.
• Comte, A. (2009). A General View of Positivism. New York: Cambridge Unıversıty Press.
• Comte, A. (2009). The Catechism of Positive Religion (3 b.). New York: Cambrıdge Unıversıty Press.
• Comte, A. (2012). İslamiyet ve Pozitivizm (2 b.). (C. Cherfils, Dü., & Ö. Gözel, Çev.) İstanbul: Dergah Yayınları.
• Çavdar, T. (2008). Türkiye'nin Demokrasi Tarihi: 1839-1950. Ankara : İmge Kitabevi.
• Çetin, H. (2007). Modernleşme Evrimi: Türk Devrimi. Muhafazakar Düşünce(12), 23-63.
• Deringil, S. (2007). Simgeden Millete: II. Abdulhamid'den Mustafa Kemal'e Devlet ve Millet. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Durukan, K. (2009). Türk Liberalizminin Kökenkeri: Prens Sebahaddin ve İlm-i İçtima. T. Bora, & M. Gültekingil (Dü) içinde, Modern Türkiye'de Siyasi Düşünce, Cumhuriyet'e Devreden Düşünce Mirası, Tanzimat ve Meşrutiyet'in Birikimi (Cilt 1, s. 141-155). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ebüzziya, Z. (1989). Ahmet Rıza. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Cilt 2, s. 124-127). içinde İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Fındıkoğlu, Z. F. (1962). Augusto Comte ve Ahmet Rıza. İstanbul: Fakülteler Matbaası.
• Freyer, H. (2021). Sosyoloji Kuramları Tarihi. (M. R. Ayas, Dü., & T. Çağatay, Çev.) Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Göle, N. (2000). Melez Desenler: İslam ve Modernlik Üzerine . İstanbul: Metis Yayınları.
• Göle, N. (2004). Mühendisler ve İdeoloji. İstanbul: Metis Yayınları.
• Gündüz, M., & Bardak, M. (2011). Eğitimci Bir Jön Türk Lider: Ahmet Rıza Bey ve "Vazife ve Mesuliyet" Eserleri. İstanbul: Divan Kitap.
• Hami, O. (1988). Ahmet Rıza Beyi'in Biyografisi. A. Rıza içinde, Batı'nın Doğu Politikasının Ahlaken İflası (s. 6-9). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Hanioğlu, M. Ş. (1981). Bir Siyasal Düşünür olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi. İstanbul: Üçdal.
• Hanioğlu, M. Ş. (1985). Jön Türk Basını. Tanzimat'tan Cumhuriyet'te Türkiye Ansiklopedisi (Cilt 3, s. 844-850). içinde İstanbul: İletişim Yayınları.
• Işın, E. (1985). Osmanlı Mopdernleşmesi ve Pozitivizm. Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi (Cilt 2, s. 352-362). içinde İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kansu, A. (2006). Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu, 'Sosyal Mesele' ve 'İçtimai Siyaset'. T. Bora, & M. Gültekingil (Dü) içinde, Modern Türkiye'de Siyasi Düşünce, Muhafazakarlık (Cilt 5, s. 622-631). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kaynar, E. (2017). Osmanlı İmparatorluğu'nda ve Ortadoğu'da Anayasal Düzen'in Gelişimi. Toplumsal Tarih(280), 26-35.
• Kaynar, E. (2022). Aydınlanma Mantığı ve Devrim'in Gerçekleri: Jön Türk Devrimi'nden Sonra Jön Türkler. N. L. Aksu, & F. Georgeon (Dü) içinde, Osmanlı İmparatorluğu ve Jön Türkler (R. Yüksel, Çev., s. 55-80). İstanbul: Timaş Yayınları.
• Knight, E. F. (2010). 1908 İhtilal'in Hikayesi: Jön Türkler ve Abdülhamit . İstanbul: Kariyer Yayınları.
• Kocabaşoğlu, U. (2010). Hürriyet'in Basması Kadar Basını da Ünlüdür. S. Akşin, S. Balcı, & B. Ünlü (Dü) içinde, 100. Yılında Jön Türk Devrimi (s. 163-209). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Korlaelçi, M. (2009). Pozitivist Düşüncenin İthali. T. Bora, & M. Gültekingil (Dü) içinde, Modern Türkiye'de Siyasi Düşünce, Cumhuriyet'e Devreden Düşünce Mirası, Tanzimat ve Meşrutiyet'in Birikimi (s. 214-222). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Köker, L. (1993). Modernleşme, Kemalizm ve Demokrasi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kuran, A. B. (1945). Inkılap Tarihimiz ve Jön Türkler. İstanbul: Tan Matbaası.
• Lewis, B. (2008). Modern Türkiye'nin Doğuşu. (B. B. Tuna, Çev.) Ankara: Arkadaş Yayınevi.
• Malkoç, E. (2017). Ebü'l Ahrar Ahmet Rıza Bey:Bir Pozitivistin Hayatı, Yazışmaları ve Düşünce Dünyası. İstanbul: DER yayınları.
• Mardin, Ş. (1983). Jön Türklerin Siyasi Fikirleri . İstanbul: İletişim.
• Mardin, Ş. (2015, June). Turkish Islamic Exceptionalism Yesterday and Today: Continuity, Rupture and Reconstruction in Operational Codes. Turkish Studies, 6(2), 145-165. doi:10.1080/14683840500119478
• Mosca, G. (1939). The Rulıng Class (Elementi di Scienza Politica). New York and London: McGrav-Hıll Book Company .
• Öğün, S. S. (1997 Güz). Türk Muhafazakarlığının Kültürel Politik Kökleri ve Peyami Safa'nın Muhafazakar Yanılgısı. Toplum ve Bilim(74), 102-154.
• Özcan, A. (2004). Meşveret. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Cilt 29, s. 396-398). içinde İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Özden, B. A. (2009). Ahmet Rıza. T. Bora, & M. Gültekingil (Dü) içinde, Modern Türkiye'de Siyasi Düşünce, Cumhuriyet'e Devreden Düşünce Mirası, Tanzimat ve Meşrutiyet'in Birkimi (s. 120-123). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Özipek, B. B. (2005). İrtica Nedir? T. Bora, & M. Gültekingil (Dü) içinde, Modern Türkiye'de Siyasi Düşünce, İslamcılık, (s. 236-244). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Özlem, D. (2002). Türkiye'de Pozitivizim ve Siyaset. T. Bora, & M. Gültekingil (Dü) içinde, Modern Türkiye'de Siyasi Düşünce, Modernleşme ve Batıcılık (s. 452-464). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ramsour, E. E. (2013). Genç Türkler ve İttihat Terakki: 1908 İhitilalinin Hazırlık Dönemi. İstanbul: Etkin Kitaplar.
• Reyhan, C. (2008). Türkiye'de Liberalizmin Kökenleri: Prens Sabahaddin (1877-1948). Ankara : İmge Kitabevi.
• Riutort, P. (2019). Sosyolojiye Giriş Dersleri. (E. C. Gürcan, Çev.) Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Rıza, A. (Dü.). (1897, Août 15). Mechveret(41).
• Rıza, A. (1897, Août 1). Chosees De Turquıe. (A. Rıza, Dü.) Mechveret(40).
• Rıza, A. (1988). Batı'nın Doğu Politikasının Ahlaken İflası. (Z. Ebüzziya, Çev.) Ankara: Başbakanlık Basımevi.
• Rıza, A. (2001). Anılar. Ankara: Yeni Gün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık.
• Rıza, A. (2015). Batı'nın Politik Ahlaksızlığı (Batı'nın Doğu Politikasının Ahlaki İflası). (E. Göze, Çev.) İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Sabahaddin, P. (2018). İttihat ve Terakki'ye Mektuplar: Türkiye Nasıl Kurtarılabilir ? ve İzahatlar (2 b.). (E. S. Malkoç, & A. İzgöer, Dü) İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları.
• Sönmez, E. (2012). Ahmet Rıza: Bir Jön Türk Liderinin Siyasi-Entellektüel Portresi. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Şehsuvaroğlu, H. Y. (2001). Ahmed Rıza Bey Kimdir? A. Rıza içinde, Anılar (s. 5-9). İstanbul: Yeni Gün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık.
• Timur, T. (1994). Türk Devrimi ve Sonrası. İstanbul: İmge Kitabevi.
• Toprak, Z. (2013). Türkiye'de Popülizm 1908-1923. İstanbul : Doğan Kitap.
• Toprak, Z. (2020). Atatürk: Kurucu Felsefenin Evrimi. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları .
• Tunaya, T. Z. (2008). Türkiye'de Siyasi Partiler: Mütareke Dönemi (Cilt 2). İstanbul: İletişim Yayınaları.
• Tunaya, T. Z. (2009). Türkiye'de Siyasal Gelişmeler (1876-1938): Birinci Kitap Kanun-i Esasi ve Meşrutiyet Dönemi (1876-1918). İstanbul : İstanbul Bilgi Üniversitesi.
• Tunaya, T. Z. (2011). Türkiye'de Siyasi Partiler: İkinci Meşrutiyet (Cilt 1). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Turan, Ö. (2009). Oryantalizm, Sömürgecilik ve Ahmet Rıza. Toplum ve Bilim, 115, 6-41.
• Turan, Ö. (2010). Ahmet Rıza ve Postkolonyal Bağlam. S. Akşin, S. Balcı, & B. Ünlü (Dü) içinde, 100. Yılında Jön Türk Devrimi (s. 585-589). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültültür Yayınları.
• Uğurlu, Ö. A. (2009). Biz İttihatçılar: İbrahim Temo-Ahmet Rıza. İstanbul: Örgün Yayınevi.
• Uslu, A., & Aytekin, E. (2015). 1908-1923: Burjuva Devriminin ve Savaşın Belirsiz Sınırlarında. G. Atılgan, C. Saraçoğlu , & A. Uslu (Dü) içinde, Osmanlı'da Günümüze Türkiye'de Siyasal Hayat (s. 89-193). İstanbul: Yordam Kitap.
• Ülken, H. Z. (2017). Türkiye'de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Vergin, N. (2022). Siyasetin Sosyolojisi. İstanbul: Doğan Kitap.
• Yayla, A., & Seyitdanlıoğlu, M. (Bahar-Yaz 1998). Türkiye'de Liberalizm. Liberal Düşünce(10-11), 52-63.
• Yıldırım, E. (2004/1). Türk Sosyolojisinde Pozitivizim: Bilginin Sosyolojik Tasarımı (1908-1945). Sosyoloji Araştırmaları Dergisi / Journal of Sociological Research, 107-130.
• Zürcher, E. J. (2003). Milli Mücadelede İttihatçılık . İstanbul: İletişim Yayınları.
• Zürcher, E. J. (2009). Kemalist Düşüncenin Osmanlı Kaynakları. T. Bora, & M. Gültekingil (Dü) içinde, Türkiye'de Siyasi Düşünce: Kemalizm (Cilt 2, s. 44-55). İstanbul: İletişim Yayınları.