Trabzon’daki Ayasofya Kilisesi’nin Kayıp Omphalionu

Yıl 2021, Sayı: 45, 260 - 275, 29.04.2021

İlkgül Kaya

https://doi.org/10.52642/susbed.929883

Öz

Bizans İmparatorluğu’nun başkenti Konstantinopolis’in 1204’te Latinler tarafından işgali, devletin yeni bir merkezden idare edilmesi zorunluluğunu doğurmuştu. Bu merkezlerden biri olan Trabzon’da, Komnenos hanedanlığından Aleksios ve David tarafından yeni bir devletin temeli atıldı. Kentte 13. yüzyılda süren imar faaliyetinde duvar resimleri, taş süslemeler ve yer mozaikleriyle zengin dekorasyona sahip birkaç kilise inşa edildi. Bu yapılar ve dekorasyonları Konstantinopolis’in mimari ve sanatsal üslubunun devamıdır. Trabzon yapılarının döşemelerinde, başkent ve başkent etkisini yansıtan yapılarda benzerlerini gördüğümüz geometrik kompozisyonlar yer alır. Bu bağlamda, Ayasofya Kilisesi’nin döşemeleri başkent üslubunu yansıtan iyi bir örnektir. Döşeme kilisenin naosunda, ana kubbeyi taşıyan dört sütun arasındaki 6.20 metrekarelik bölümde yer alır. Döşemenin merkezinde daire biçimli bir omphalion bulunmaktaydı. Levha 1860’larda yerinden sökülerek bir süre Kromni’deki Meryem’in Doğumu Kilisesi’nde tutulmuştu. 1924’te Karadeniz bölgesinden ayrılan Rumlar tarafından omphalion Selanik’e götürüldü. Aziz Georgios Rotondu’nun arkeolojik koleksiyonunda korunan eser, sonradan bugünkü yerine, Selanik’teki Bizans Kültürü Müzesi’ne taşındı. Bu çalışmanın amacı omphalionun kayıp olmayıp, yerinden söküldüğünü bilim dünyasına duyurmak ve Bizans yer döşemelerinde benzerini başka yerde görmediğimiz, omphaliondaki “tavşan avlayan kartal” tasvirinin ikonografisi ve köken sorununu ele almaktır. Bu bağlamda çalışmamızda, Antik Çağdan ve Bizans Dönemi’nden farklı eser gruplarındaki kartal, avcı kartal konulu paralel tasvirler yardımıyla genel bir değerlendirme yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Trabzon, Ayasofya Kilisesi, Bizans taş eserleri, omphalion, kartal

Kaynakça

• Alpatov, M. ve Grégoire, H. (1927). Les Reliefs De La Sainte-Sophie De Trébizonde. Byzantion, 4, 407-418.
• Alsan, Ş. (2005). Türk Mimari Süsleme Sanatlarında Mitolojik Kaynaklı Hayvan Figürleri. Yayımlanmamış doktora tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Sanatı Ana Bilim Dalı, İstanbul, 79-91.
• Ambrose, K. (2013). The Marvellous and the Monstrous in the Sculpture of Twelfth-century Europe, Woodbridge: Boydell Press.
• Angelov, D. ve Herrin, J. (2012). The Christian imperial tradition-Greek and Latin. Universal Empire: A Comparative Approach to Imperial Culture and Representation in Eurasian History. (pp. 149-174). Cambridge: Cambridge University Press.
• Anthony, E. W. (1968). A History of Mosaics. New York: Hacker Art Books.
• Aydın, A. (2012). Silifke Müzesi’nden Figürlü Bir Duvar Nişi Bloğu. OLBA, XX, 407-426.
• Baklanov, N. (1927). Deux Monuments Byzantins de Trébizonde. Byzantion, 4, 363-391.
• Ballance, S. (1960). The Byzantine Churches of Trebizond. Anatolian Studies, 10, 141-175.
• Becker, U. (2000). Eagle. The Continuum Encyclopedia of Symbols. (pp. 91). New York, Londra.
• Bollók, Á. (2010). The Birds on The Broad Ornament from Rakamaz: A View from The Mediterranean. Sonderdruck Aus, Falko Daim und Jörg Drauschke (Hrsg.), Byzanz-das Römerreich im Mittelalter. Vol. 3: Peripherie und Nachbarschaft. (pp. 331-368). Mainz.
• Bouras, C. (1981). Η Νέα Μονή της Χίου Ιστορία και Αρχιτεκτονική. Atina: Emporike Trapeza Ellados.
• Bouras, C. (1982). Nea Moni on Chios: History and Architecture. Atina: Commercial Bank of Greece.
• Bouras, C. (1998-1999). Middle Byzantine Cruciform Churches on the Greek Islands. Zograf, 27, 7-16.
• Brounov, N. (1927). La Sainte-Sophie De Trébizonde. Byzantion, 4, 393-405.
• Bryer, A. (1969). The Church of Hagia Sophia in Trebizond. Apollo, 89, 268-274.
• Bryer, A. (1980). The Empire of Trebizond and the Pontos, Londra: Variorum Reprints.
• Bryer, A. ve Winfield, D. (1985). The Byzantine Monuments and Topography of Pontos. Vol. I, Washington, D.C.: Dumbarton Oaks.
• Bryer, A., Winfield, D. ve diğerleri. (2002). The Post Byzantine Monuments of The Pontos-A Sourcebook. Aldershot, Hampshire: Ashgate-Variorum.
• Buckton, D. (ed.). (1995). Treasures Of Byzantine Art And Culture From British Collections. Londra: British Museum.
• Chariton, J. D. (2006). The Function of the Double-Headed Eagle at Yazılıkaya. Yayımlanmamış Lisans Tezi, University of Wisconsin-La Crosse, Archaeological Studies, Wisconsin.
• Coşkun, İ. (2019). Eski Yakındoğu’da Avcı Kuşlar. Current Debates on Social Sciences Human Studies. Vol. 3. (pp. 133-148). Ankara: Bilgin Kültür Sanat Yayınları.
• Curley, M. J. (çev.). (2009). Physiologus A Medieval Book of Nature Lore. Chicago: University of Chicago Press.
• Cutler, A. (1991). Eagles. The Oxford Dictionary of Byzantium (Vol. 1, s. 669). New York, Oxford: Oxford University Press.
• Çelik, B. ve Albayrak, Y. (2019). Soğmatar’dan Ele Geçen Bir Kartal Figürü. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, 42, 60-67.
• Çetin, U. (2020a). Masal Kitaplarına İham veren Anlamsal ve Simgesel Özellikleriyle Smyrna Physiologus’u. İstanbul: Efe Akademi.
• Çetin, U. (2020b). İnsan ve Hayvan İlişkisi Kapsamında Masal Kitaplarının Esin Kaynağı Olan Smyrna Physiologus’u. Safran Kültür ve Turizm Araştırmaları Dergisi, 3(1), 5-17.
• Çoruhlu, Y. (1988). Anadolu Selçuklu Taş Tezyinatında Orta Asya İle Bağlantılar. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Dalton, O. M. (1921). A Guide To Early Christian And Byzantine Antiquities In The Department Of British And Mediaeval Antiquities. Londra: British Museum.
• Demiriz, Y. (2006). Örgülü Bizans Döşeme Mozaikleri. İstanbul: Yorum ve Sanat Yayıncılık.
• Demus, O. (1960). The Church of San Marco in Venice: History, Architecture, Sculpture. Vol. 6, Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Research Library and Collection.
• Dunbabin, K. M. D. (1999). Mosaics of The Greek and Roman World. Cambridge: Cambridge University Press.
• Eastmond, A. (2004). Art And Identity In Thirteenth-Century Byzantium Hagia Sophia And The Empire Of Trebizond. Aldershot, Burlington: Ashgate-Variorum.
• Erciyas, D. B. (2006). Wealth, Aristocracy And Royal Propaganda Under the Hellenistic Kingdom of the Mithradatids in the Central Black Sea Region of Turkey. Leiden: Brill.
• Eyice, S. (1963). Son Devir Bizans Mimarisi İstanbul'da Palaiologoslar Devri Anıtları. İstanbul.
• Eyice, S. (1991). Ayasofya Camii. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (Vol. 4, s. 222-223). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Finlay, G. (1877). History of Greece from its Conquest by the Romans to the Present Time. Oxford: Clarendon Press.
• Goehring, J. E. (1983). Two New Examples of the Byzantine ‘Eagle’ Countermark. The Numismatic Chronicle, 143, 218-220.
• Grierson, P. (1999). Byzantine Coinage. Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Research Library And Collection.
• Grueber, H. A. (1910). Coins of the Roman Republic in the British Museum. Vol. II, Londra: British Museum.
• Guidobaldi, A. G. (2011). The Marble Floor Decoration in Constantinople: Prolegomena to a Corpus. XI. Uluslararası Antik Mozaik Sempozyumu (16-20 Ekim 2019 Bursa), Türkiye Mozaikleri ve Antik Dönemden Ortaçağ Dünyasına Diğer Mozaiklerle Paralel Gelişimi: Mozaiklerin Başlangıcından Geç Bizans Çağına Kadar İkonografi, Stil ve Teknik Üzerine Sorular içinde (s. 413-436). İstanbul: Uludağ Üniversitesi Yayınları-Ege Yayınları.
• Haldon, J. (2017). Bizans Tarih Atlası. İstanbul: Alfa Yayınları.
• Harris, J. (2014). Byzantium and The Crusades. Londra, New York: Bloomsbury.
• Haury, J. (ed.). (1964). Procopii Caesariensis Opera Omnia. Vol. 4, Leipzig.
• Hetherington, P. (1991). Byzantine And Medieval Greece. Churches, Castles And Art Of The Mainland And The Peloponnese. Londra.
• Hunt, L. A. (2006). Byzantium-Venice-Manchester. Byzanitne Style, Religion and Civilization in Honour of Steven Runciman. (pp. 91-134). Cambridge: Cambridge University Press.
• Jobst, W., Erdal, B., Gurtner, C. (1997). İstanbul Büyük Saray Mozayiği/Istanbul Das Grosse Byzantinische Palastmosaik/Istanbul The Great Palace Mosaic. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat.
• Kaplan, Z., İpekoğlu, B., Böke, H. (2017). Roma Dönemi Döşeme Mozaiklerinin Yapım Tekniği ve Malzeme Özellikleri. Uluslararası Katılımlı 6. Tarihi Yapıların Korunması ve Güçlendirilmesi Sempozyumu (2-3-4 Kasım 2017) içinde (s. 237-245). Trabzon.
• Karpuz, H. (2018). Trabzon Merkez ve İlçelerindeki Önemli Tarihi Yapılar. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Kautzsch, R. (1936). Kapitellstudien. Beiträge zu einer Geschichte des Spätantiken Kapitells im Osten vom vierten bis ins siebente Jahrhundert. Berlin, Leipzig.
• Kaya Zenbilci, İ. (2015). Trabzon Akçaabat’taki Başmelek Mikhail Kilisesi, Saarbrücken: Türkiye Alim Kitapları-OmniScriptum.
• Keppie, L. (1998). The Making of The Roman Army: From Republic to Empire. Norman: University of Oklahoma Press.
• Kiilerich, B. (2005). Making Sense of The Spolia in The Little Metropolis in Athens. Estratto dalla Rivista Arte Medievale, 4, 95-114.
• Kleinbauer, W. E. (1970). Some Observations on the Dating of S. Demetrius in Thessaloniki. Byzantion, 40, 36-44.
• Kolarik, R. E. (1991). Opus Sectile. The Oxford Dictionary of Byzantium (Vol. 3, pp. 1529-1530). New York, Oxford: Oxford University Press.
• Kourouniotes, K. ve Soteriou, G. A. (1929). Euretêrion tôn mnêmeiôn tês Ellados I. Euretêrion tôn mesaiônikôn mnêmeiôn, 1, Athênôn, 70-71.
• Legrand, E. (1896). Description des oeuvres d'art et de l'église des Saints Apôtres de Constantinople. Poemè en vers iambiques, par Constantin le Rhodien. Revue des Ètudes Grecques, 9, 32-65.
• Liakos, D. A. (2008). The Byzantine Opus Sectile Floor in the Katholikon of Iveron Monastery on Mount Athos. Zograf, 32, 37-44.
• Loerke, W. (1991). Pavement. The Oxford Dictionary of Byzantium (Vol. 3, pp. 1610). New York, Oxford: Oxford University Press.
• Macrides, R. (2007). George Akropolites The History Introduction, Translation And Commentary. New York: Oxford University Press.
• Mango, C. (2006). Bizans Mimarisi. Ankara: Rekmay Ltd. Şti.
• McGeer, E., Nesbitt, J., Oikonomides, N. (ed.). (1991). Catalogue Of Byzantine Seals At Dumbarton Oaks And In The Fogg Museum Of Art 3: West, Northwest, And Central Asia Minor And The Orient. Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Research Library And Collection.
• Michel, K. ve Struck, A. (1906). Die Mittelbyzantinische Kirchen Athens. Athenische Mitteilungen, XXXI, 279-324.
• Millet, G. (1895). Les monastères et les églises de Trébizonde. Bulletin de Correspondance Hellénique, 19, 419-459.
• Nalpantis, D. (2018). Museum of Byzantine Culture Archaeological Guide. Atina: Ministry of Culture and Sports Archaeological Receipts Fund Directorate Publications.
• Nesbitt, J. ve Oikonomides, N. (ed.). (1991). Catalogue Of Byzantine Seals At Dumbarton Oaks And In The Fogg Museum Of Art 2: South Of The Balkans, The Islands, South Of Asia Minor. Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Research Library And Collection.
• Norwich, J. J. (2013). Bizans-Gerileme ve Çöküş Dönemi (MS 1082-1453). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Ostrogorsky, G. (1999). Bizans Devleti Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Ousterhout, R. (2008). Master Builders of Byzantium. Philadelphia: University of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology.
• Pekak, S. (2009). Trilye (Zeytinbağı) Fatih Camisi Bizans Kapalı Yunan Haçı Planı. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Poole, R. S., Gardner, P., Head, B. V. (1876). A Catalogue of the Greek Coins in the British Museum. Londra: British Museum.
• Rodley, L. (1996). Byzantine Art and Architecture An Introduction. Cambridge: Cambridge University Press.
• Ross, M. C. (1965/2005). Catalogue Of The Byzantine And Early Medieval Antiquities In The Dumbarton Oaks Collection 2: Jewelry, Enamels, And Art Of The Migration Period. Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Research Library And Collection.
• Schmidt, K. (2010). Göbekli Tepe-the Stone Age Sanctuaries. New results of ongoing excavations with a special focus on sculptures and high reliefs. Documenta Praehistorica, XXXVII, 239-256.
• Spieser, J.-M. (1984). Théssalonique et ses monuments du IVe au VIe siècle Contribution à l’étude d’une ville paléochrétienne. Paris.
• Sunay, S. (2012). İstanbul Hirâmi Ahmet Paşa Mescidi. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), 30/Güz, 174-181.
• Talbot-Rice, D. (1929-1930). Notice on Some Religious Buildings in the City and Vilayet of Trebizond. Byzantion, 5, 47-81.
• Talbot-Rice, D. (ed.). (1968). The Church of Hagia Sophia at Trebizond. Edinburgh: Edinburgh University Press-The Russel Trust.
• Texier, C. ve Popplewell-Pullan, R. (1864). L’Architecture Byzantine Recueil de Monuments des Premiers Temps du Christianisme en Orient. Londra.
• Treadgold, W. T. (1997). A History of the Byzantine State and Society. Stanford, California: Stanford University Press.
• Wernes, H. B. (2006). Eagle. The Continuum Animal Symbolism in Art. New York, Londra: Continuum, 152-153.
• Wittkower, R. (1939). Eagle and Serpent. A Study in The Migration of Symbols. Journal of The Warburg Institute, 2(4), 293-325.