AVRASYA STEPLERİNDE İLK GAZİLER

Yıl 2008, Sayı: 20, 329 - 354, 01.08.2008

Selahaddin Döğüş

Öz

Bu çalışmada Gaza ideolojisinin bir müessese haline gelme süreci ele alınarak, daha önce Ortadoğu’daki benzer kuruluşlar olan çeşitli erkek topluluklarıve Fütüvvet teşkilatıile ilgisi ortaya konmuştur. Türkistan’da çeşitli Türk boylarının İslamlaşmasında gaza müessesesinin büyük rolü olmuştur. Eski Türklerin Alplar teşkilatıkolayca Gaziler teşkilatına dönerken, savaşlardaki ganimet kazancıyerini kılıç hakkına bırakıyordu. Böylece İslamiyet Horasan ve Maveraünnehir’de Türkler arasında dünya görüşlerine ve hayat şartlarına uygun olarak yayılma zemini bulmuştur. Bölgede kurulan ilk Müslüman Türk devletleri, aynızamanda Halifeliğin hamisi ve İslamiyet’in yeni önderleri olarak Orta Asya’dan Avrasya’ya, Hindistan’dan Anadolu’ya kadar uzanan genişbir sahada İslamiyet’i yaymışlardı. Bağdad sufizminde Fütüvvet’in dışa dönük özelliği ile Horasan sufizminde Melamiliğin içe dönük yönü Gaziliğin mistik karakterini oluşturmuştur. Orijinal anlamda yağma akınıve ganimet peşinde koşmayıifade eden gaza, zamanla değişim geçirerek mistik özellikler taşıyan bir kutsal savaşideolojisi anlamınıkazanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Fütüvvet, Gazi, Gaza, Alp, Horasan, Maveraünnehir, Türkistan, Türkler

Kaynakça

• Aşık Paşa 2000. Garib-nâme, haz. K.Yavuz, II/2, TDK Yayınları, İstanbul.
• Aşıkpaşazade 1949. Tevarih-i Al-i Osman, Atsız neşri, (Osmanlı Tarihleri), İstanbul.
• Aşıkpaşazade 1332. Tevarih-i Al-i Osman, Ali Bey neşri, İstanbul.
• Banarlı, N. Sami 1971. Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, I, İstanbul.
• Barthold, V.V. 1990. Moğol İstilasına Kadar Türkistan, haz. H.Dursun Yıldız, TTK Yayınları.
• Bolat, Ali 2003. Melametîlik, insan yayınları, İstanbul.
• Cahen, Claude 1979. Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, çev. Y. Moran, İstanbul. * Melamîlik, Sufilik dahilinde manevi bir disiplin olup ameli ile çevrenin tenkitlerini üzerine çekmeyi ahlaken kemale erme telakki eder.
• Çağatay, Neşet 1989. Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, TTK yayınları, Ankara.
• Ergin, Muharrem 1994. Dede Korkut Kitabı I, TTK Yayınları, Ankara
• Esin, Emel 1978. İslamiyet’ten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslam’a Giriş, İstanbul.
• El-Belazurî 1987. Fütuhu’l-Büldan, çev. M.Fayda, KB Yayınları, Ankara.
• Ebu’l-Hayri Rumî 1988. Saltuk-nâme, haz. Ş.H.Akalın, KB Yayınları, C. I, Ankara.
• Gazali, Fedaihu’l- Batıniyye 1964. Abdurrahman el Bedevi neşri, Kahire.
• Genç, Reşat 2002. Karahanlı Devlet Teşkilatı, TTK Yayınları, Ankara.
• Gölpınarlı, Abdülkadir 1936. Yunus Emre, Hayatı, İstanbul.
• Gazali, Fedaihu’l- Batıniyye, Abdurrahman el Bedevi neşri, Kahire 1964.
• Günay, Ü.- Güngör, H. 2003. Türklerin Dinî Tarihi, Rağbet Yayınları, İstanbul.
• Hasluck, F. V. 1928. Bektaşilik Tetkikleri, trc. Ragıp Hulusi, İstanbul.
• İnalcık, Halil 2003. Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ (1300-1600), YK Yayınları, İst.
• İbnü’l-Esir 1991. El-Kamil Fi’t-Tarih Tercümesi, çev. Abdullah Köse, Bahar Yayınları, İst.
• İbn Kesir 1994. El-Bidaye ve’n-Nihaye, çev. Mehmet Keskin, Çağrı Yayınları, İstanbul.
• Kafadar, Cemal 1995. Between Two Worlds The Contstruction of the Ottoman State, Un. of California Press, London, England.
• Kaşgarlı Mahmud 1985. Divan-ı Lügati’t-Türk, çev. Besim Atalay, C.I, TDK Yayınları, Ankara.
• Korkmaz, Fahrettin 1995. Gazali’de Devlet, TDV yayınları, Ankara.
• Köprülü, Fuat 1980. Türk Edebiyatı Tarihi, Ötüken Yayınları, İstanbul.
• Köprülü, Fuat 1993. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, TTK Basımevi, Ankara.
• Köprülü, Fuat 2005. Türkiye Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Köprülü F.- Barthold V. 2004. İslam Medeniyeti Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Köprülü, Fuat 1999. Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, TTK Yayınları, Ankara.
• Köksal, Hasan 1978. Battalnamelerde Tip ve Motif Yapısı, Ankara.
• Kaplan, Mehmet 1985. Tip Tahlilleri-Türk Edebiyatında Tipler, İstanbul.
• Kitapçı, Zekeriya 1994. Orta Asya’da İslamiyet’in Yayılışı ve Türkler, Damla Matbaacılık, Konya.
• Kitapçı, Zekeriya 1991. Yeni İslam Tarihi ve Türkistan, I.cilt, Boğaziçi Yay. İstanbul.
• Kitapçı, Zekeriya 1995. İlk Müslüman Türk Hükümdar ve Hakanları, Damla Ofset Matbaası, Konya.
• Kuran, Enbiya Suresi, Ayet 60.
• Mardin, Şerif 2001. Din ve İdeoloji, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Merçil, Erdoğan 1987. Gazneli Mahmud, KB Yayınları, Ankara
• Marçais, G.; “Ribat”, İslam Ansiklopedisi, C. IX
• Melikoff, Irené 1962. Abu Muslim Le “Porte Hache”, du Khorassan Dans La Tradition Epique Türco-Iranienne, Paris.
• Melikoff, Irené 1960. La Gaste de Melik Danişmend, 2. C, Paris, Maisonneuve.
• Melikoff, Irené 2006. Uyur İdik Uyardılar, demos yayınları, İstanbul.
• Ocak A. Yaşar 2005. İslam İnançlarında Hz. Ali, TTK Yayınları, Ankara.
• Shaw, Stanford 1982. Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, çev. M. Harmancı, C.I, E Yayınları, İstanbul.
• Taberî, Tarih-i Taberi Tercemesi, I (1981), II (1982), III. ciltler 1983. İstanbul
• Turan, Osman 1993. Selçuklular ve İslamiyet, Boğaziçi Yayınları İstanbul
• Turan, Osman 1965. Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, Ankara
• Turan, Osman 1980. Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, Nakışlar yay. İstanbul
• Togan, Z.Velidi 1981. Umumî Türk Tarihine Giriş, İstanbul
• Yakubovskiy, A.Yu 1992. Altın Ordu ve Çöküşü, trc. H. Eren, TTK Yayınları, Ankara
• Yıldız, Naciye 1995. Manas Destanı (W. Radlof) Kırgız Kültürü ile İlgili Tespit ve Tahliller, Ankara.
• Yüce, Kemal 1987. Saltuk-nâme’de Tarihi, Dini ve Efsanevi Unsurlar, KB. Yayınları.
• Wittek, Paul 1985. Osmanlı İmparatorluğunun Doğuşu, trc. F. Berktay, kaynak yayınları, İstanbul.
• b) Makale ve incelemeler
• Cumbur, Müjgan 1987. “Anadolu Gazileri ve Edebiyatımız”, Erdem, C.3, S.9, Ankara, ss.777-809.
• Çetin, İsmet 2005. “Türk Halk Edebiyatında Hz. Ali”, İslam İnançlarında Hz. Ali, haz. A.Y. Ocak, TTK Yayınları, Ankara.
• Döğüş, Selahattin 2007. “Osman Gazi’den Gazi Mustafa Kemal’e Anadolu Gazileri”, Afyon Kocatepe Ün. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. IX, S.1, ss. 25-51.
• Gölpınarlı, Abdülbaki 1955. “Fütüvvetneme-i Sultani ve Fütüvvet Hakkında Bazı Notlar”, İİFM, C.17, no.1-4.
• Kala, Ahmet 1990. “Fütüvvet ve Ahiliğin Doğuşu”, Türk Dünyası Araştırmaları, S.65, İst. ss. 273-282.
• Kiel, Machiel 1978. “The Turbe of Sarı Saltuk At Babadag Dobrudja”, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 6-7, İstanbul, s. 209.
• Karpat, Kemal 1976. “Gagavuzların Tarihi Menşei Üzerine ve Folklorundan Parçalar”, I. Uluslararası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, I. Cilt, Ankara.
• Köprülü, Fuat 1969. “Abu İshak Kazrunî ve Anadolu’da İshakî Dervişler”, Belleten, C.XXXIII, No. 130.
• Köprülü, Fuat 1943. “Anadolu Selçukluları Tarihinin Yerli Kaynakları”, Belleten, C.7, Nu. 27, ss. 379-425.
• Özcan, Abdülkadir 1995. “Türklerde Gaza Geleneği”, Ekrem Hakkı Ayverdi Hatıra Kitabı, İstanbul.
• Taeschner, Franz 1972. “İslam’da Fütüvvet Teşkilatının Doğuşu Meselesi ve Tarihi Ana Çizgileri”, Belleten, C.XXXVI, S.142.
• Tekin, Şinasi 1989. “XIV.yy.da Yazılmış Gazilik Tarikası “Gaziliğin Yolları” Adlı Bir Eski Anadolu Türkçesi Metni ve Gaza/Cihad Kavramları Hakkında”, Journal of Turkish Studies, V.13, İstanbul
• Wittek, Paul 1962. “Osmanlı İmp.’da Türk Aşiretlerinin Rolü”, Tarih Dergisi, C.XIII, S.17-18, ss.257-268.
• Wittek, Paul 1971. “Osmanlı İmp. Kuruluşu.”, Batı Dillerinde Osmanlı Tarihleri, İstanbul