Eski Uygurca Kelimelerin Çince Karakterlerle Yazımında Ünsüz Düşmesi Olayı

Yıl 2019, Sayı: 42, 154 - 167, 01.08.2019

Hüseyin Yıldız

Öz

Türklerle ilgili en eski kaynaklardaki veriler, Çinlilere ait olup, Türkçe kelime ve terimlerle ilgili ancak Çin yıllıklarındaki şekillerinden hareketle fikir yürütülebilmektedir. Çin kaynaklarında Çin imlasıyla geçen kelimelerin Türkçede aslında nasıl olduğunun kesin olarak bilinememesi, Türkolojinin önemli problemlerinden biridir. Problemin çözülebilmesi için Türkçe kelimelerin Çincedeki telaffuzlarından yola çıkılarak, çeşitli analizlere ulaşmak ve çeşitli denklikler kurmak mümkün olabilir. Bu konudaki çalışmalara katkıda bulunabilecek eserlerin başında Uygurca-Çince İdikut Sözlüğü adıyla kitaplaştırılan ve XIV. yüzyılda Ming Hanedanı Tercüme Odası tarafından hazırlanan sözlüktür.Sözlüğün yazımı Ming sülalesinin ilk imparatoru Chu Yüan-chang’in emriyle tercümanlar odası kurularak, Hu-i-i-yü Çin dilleri ile beraber diğer dillerin karşılaştırmalı sözlüğü ile beraber 1382 yılında başlatılmıştır. Eserin Pekin’de dört, Japonya’da dört, Avrupa’da yedi nüshası bulunup, sözlük üzerinde Amiot, Klaproth, Ligeti, Hu Chên-hua ve Huang Jun-hua, Paul Pelliot, F. K. Müller ve Mağfiret Kemal Yunusoğlu çalışmıştır. Yunusoğlu’nun çalışması sözlüğün nüshalarının karşılaştırmalı bir yayınıdır. Sözlükteki Eski Uygurca malzemeden hareketle imla, ses, şekil, söz varlığı incelemeleri yapılan eserde açıklamalar, metin ve dizin bölümleri de yer almakta; yukarıda bahsedilen probleme yönelik bir bölüme yer verilmemektedir. Bu çalışmada Yunusoğlu neşrindeki Eski Uygurca kelimelerin Çincedeki imlası esas alınmak suretiyle denkliklere dayalı bir veri tabanı oluşturulmuş; ardından da bu denklikler esaslı ses olayları tespit edilmiştir. Bu çalışma, işte bu ses olaylarından birini, ünsüz düşmesi hadisesini ele almakta ve Türkçe kelimelerin Çincede söylenirken ne tür değişikliklere uğradığını/uğrayabileceğini örneklerle göstermektedir.Çevriyazı sistemi olarak Yunusoğlu’na bağlı olarak, Mathews’in kullanıldığı sistemin tercih edildiği bu çalışmada elde edilen verilere göre Eski Uygurcada önseste /y/; içseste hece başında /y/, /g/ ve /γ/; içseste hece sonunda /b/, /d/, /g/ /γ/, /k/, /q/, /p/, /t/ ve /y/ ve sonseste /d/, /g/, /γ/, /k/, /q/, /l/, /p/, /ş/, /t/, /v/, /y/ ünsüzleri ile /rt/ ünsüz çifti düşmektedir. Bir başka ifadeyle Eski Uygurca kelimelerdeki/y/ sesi Çincede yazılırken tüm konumlarda; /g/ ve /γ/ sesleri içses hece başında, içses hece sonunda ve sonseste; /d/, /k/, /q/, /p/ ve /t/ sesleri içses hece sonunda ve sonseste; /b/ sesi yalnızca içses hece sonunda; /l/, /ş/, /v/ sesleri ile /rt/ çift ünsüzü yalnızca sonseste düşmektedir. Bu tablo Çince imlayla yazılmış Türkçe kelimelerin orijinal biçimlerine ulaşmakta yardımcı olacak veriler sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Eski Uygurca, Türkçe, Çince, İdikut Sözlüğü, ses bilgisi, denklikler

Consonant Fall Event in Words of Old Uighurs with Written in Chinese Characters

Öz

The oldest sources of data on the Turks belong to the Chinese. For this reason, related to the idea of Turkish words and terms can be carried out with the movement of the figures in Chinese annual. It is one of the important problems of Turkology, the words of the Chinese spelling in Chinese sources in Turkish is not known exactly how the fact that. In order to solve the problem, it may be possible to reach various analyzes and establish various equivalents based on the pronunciations of Turkish words in Chinese. The work that can contribute to the work on this subject is published under the name of Uighur-Chinese Idikut Dictionary and prepared dictionary by the Ming Dynasty Translation Room in 15th century. The writing of the dictionary was started in 1382 with the Hu-i-iu a comparative dictionary of other languages as well as Chinese languages by establishing the chamber of interpreters under the order of the first emperor of the Ming dynasty Chu Yüan-chang. The work has four copies in Beijing, four in Japan and seven in Europe and the dictionary has worked on Amiot, Klaproth, Ligeti, Hu Chên-hua and Huang Jun-hua, Paul Pelliot, F. K. Müller and Magfiret Kemal Yunusoğlu. Yunusoglu's work is a comparative publication of the copies of the dictionary. Moving from the Old Uighur material in the dictionary, spelling, phonetic, morphology, vocabulary is explanations in the work, text and index sections are also included. In addition to that a section for the above-mentioned problem is not included. In this study, a database based on equivalences was formed by taking the word of the old Uighur words in Yunusoglu's work as a basis in Chinese. Subsequently, these phonetic event were determined with equivalent. In this study, the fall of consonants from these sound events is approached and it is shown with examples how the Turkish words have undergone changes or when they are spoken in Chinese. Adhering to the translation system of Yunusoğlu was preferred Mathews's system. According to the data obtained in this study, in the old Uighur initial phoneme /y/; at the beginning of the syllable in internal phoneme /y/, /g/ and /γ/; at the end of the syllable in internal phoneme /b/, /d/, /g/ /γ/, /k/, /q/, /p/, /t/ and /y/ and in final phoneme /d/, /g/, /γ/, /k/, /q/, /l/, /p/, /ş/, /t/, /v/, /y/ with consonants /rt/ consonant pair was falled. In other words, Old Uighur words / y / sound in Chinese in all positions; sounds of /g/ and /γ/ at the beginning of the syllable in internal phoneme, at the end of the syllable in internal phoneme ve final phoneme; sounds of /d/, /k/, /q/, /p/ ve /t/ at the end of the syllable in internal phoneme ve final phoneme; sound of /b/ only at the end of the syllable in internal phoneme; sounds of /l/, /ş/, /v/ with /rt/ consonant pair at final phoneme was falled. This table provides data that will help you to find the original Turkish words written in Chinese.

Anahtar Kelimeler

Old Uighur, Turkish, Chinese, Idikut Dictionary, phonetics, equivalents

Kaynakça

• Fidan, Giray. Çin Dili ve Çince Dilbilgisi, Ankara, Efil Yayınevi, 2011a.
• Fidan, Giray. Kanuni Devrinde Çin’de Osmanlı Tüfeği ve Osmanlılar, İstanbul, Yeditepe Yayınevi, 2011b.
• Mathews, R. H. Chinese-English Dictionary, Cambridge, Massachusetts, Harvard University Press, 1975.
• Yunusoğlu, Mağfiret Kemal. Uygurca-Çince İdikut Sözlüğü, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2012.