Geç Osmanlı-Erken Cumhuriyet Dönemlerine Tarihlendirilen Bir Grup Kirkit Üzerine Değerlendirme

Yıl 2019, Sayı: 42, 332 - 343, 01.08.2019

Yusuf Çetin Cavit Polat

Öz

Kültürel mirasımızın önemli bir alanını oluşturan kirkitli dokumalar renk ve desen zenginliklerinin yanı sıra üretim biçimleri ve üretimde kullanılan araç-gereçleri ile kuşaktan kuşağa aktarılarak günümüze kadar ulaşmış bir ortak bellek ürünümüzdür. Bu dokuma grubunda kullanılan temel araç-gereçlerden birisi olan kirkit düğüm atma işleminden veya desen iplikleri sarıldıktan sonra ilmeleri, atkıları, desen ipliklerini sıkıştırmak, dokumaya sağlamlık vermek amacıyla ağaç, kemik ya da metalden yapılmış tarağa benzer dişleri olan bir dokuma aracıdır. Anadolu’da geleneksel kirkitli dokumaların kalitesinin belirlenmesinde de önemli rol oynayan kirkitler sadece işlevsel özellikleri ile değil aynı zamanda yüzeylerine işlenen zengin bezeme kompozisyonları ile de dikkat çekmektedirler. Kirkitlerde kullanılan bezme kompozisyonları incelendiğinde daha çok üretildikleri yörenin geleneksel el sanatlarında kullanılan motif veya figür dağarcığından yararlanıldığı görülmektedir. Çeşitli teknikler ve yöntemlerle uygulanan, yöre insanının duygularını, hayallerini, umutlarını, inançlarını sembolize eden bu zengin bezemeler Anadolu insanının dokumada kullandığı malzemelere salt işlevsel bir araç gözü ile bakmadığı, aynı zamanda estetik bir kaygı ile de yaklaştığını da göstermektedir. Ülkemizde son yıllarda kültür varlıklarının çeşitli nedenlerle erozyona uğradığı, bazı alanlara ait örneklerin üretimi yapılmadığı için gün geçtikçe yok olma süreci içerisine girdiği ve toplumumuzun hafızasından silinmeye başladığı görülmektedir. Kültürel mirasımızın önemli bir kolu olan dokumalar da artık üretim biçimlerinin değişmesi ile geleneksel yöntemlerle üretilmemekte ve bu dokumalarda kullanılan araç-gereçler de artık yapılmamaktadır. Yaptığımız yayın ve katalog araştırmalarında ülkemizde çeşitli müzelerde, koleksiyonlarda dağınık bir biçimde örnekleri bulunan ve geleneksel dokumaların en önemli araçlarından birisi olan kirkitler ile ilgi toplu bir kataloğun veya kapsamlı bir yayının olmadığı görülmüştür. Bu çalışma kapsamında tespit edebildiğimiz küçük bir grup kirkit bize bu alanın araştırılmaya muhtaç olduğunu ve yüzyılların mirası olan bu ata yadigârı kültür varlıklarının bilim dünyasına tanıtılması gerektiğini ortaya koymuştur. Temennimiz bir grup bezemeli kirkit üzerine yaptığımız bu çalışmanın bu alanda ileride yapılacak daha kapsamlı çalışmalara öncülük etmesi ve ülkemizde geleneksel dokumacılıkta kullanılan dokuma aletlerinin başlı başına sergilendiği müze ve koleksiyonların kurulmasıdır.

Anahtar Kelimeler

Dokuma, Kirkit, Motif, Geleneksel

Evaluation on A Group of Kirkit Dated in the Late Ottoman-Early Republic Period

Öz

Kirkit weavings, which constitute an important area of our cultural heritage, are rich in color and pattern. In addition, it was a common memory product that has survived to the present day by being transferred from generation to generation with the production methods and tools used in production. The Kirkit, what one of the basic tools used in this weaving group, is a weaving tool with trowel-like teeth made of wood, bone or metal in order to compress stitches, wefts and pattern yarns after knotting or winding pattern yarns. Kirties, which play an important role in determining the quality of traditional Kirkit weavings in Anatolia, attract attention not only with their functional properties, but also with their rich decoration compositions embroidered on their surfaces. When the decoration compositions used in the Kirkites are examined, it is seen that the theme or figure repertoire used in the traditional handicrafts of the region where they are produced is mostly utilized. As these rich ornamentations, which are applied with various techniques and methods, symbolizing the feelings, dreams, hopes and beliefs of the local people, show that the Anatolian people did not look at the materials used in weaving with a purely functional means, but also approached them with an aesthetic concern. It is seen that cultural assets in our country have been eroded due to various reasons in recent years and since the production of samples belonging to some areas are not made, they are in the process of extinction and they are being erased from the memory of our society. Weavings, which are an important branch of our cultural heritage, are no longer produced by traditional methods with the change of production methods and the tools and equipment used in these weavings are no longer made. In our publications and catalog researches, it is seen that there is no collective catalog or comprehensive publication about Kirkites, which are one of the most important tools of traditional weaving and which have scattered samples in various museums and collections in our country. Within the scope of this study, a small group of Kirkits, which we could identify, showed us that this area is in need of research and that the cultural heritage of this ancestor, which was a heritage of centuries, should be introduced to the scientific world

Anahtar Kelimeler

Woven, kirkit, motif, traditional

Kaynakça

• Arda, Z. (2008). ”Türk Sanatı İkonografisinde Kün–Ay Motifleri ve Çağdaş Türk Resmine Yansıması”, Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, sayı: 25, s. 21 -32
• Arseven, C. E (1983). Kirkit. Sanat Ansiklopedisi (C. II, ss. 1099), İstanbul: Milli Eğitim Basımevi
• Aslanapa, Oktay. Türk Halı Sanatının Bin Yılı, İstanbul, İnkılap Yayınevi, 2005.
• Ayverdi, E. Hakkı. XVIII. Asırda Lale, İstanbul, Kubbealtı Neşriyat Yayıncılık, 1993.
• Bayram, S. (1993). “Mühr-i Süleyman ve Türk Kültürü’ndeki Yeri”, Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar Güner İnal’a Armağan, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Armağan Dizisi 4, s. 61-72.
• Bayram, S. (1998). “Hayvan figürlü halılarda ejder-kaplumbağa-akrep-kertenkele”, Türk Soylu Halkların Halı, Kilim ve Cicim Sanatı Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri, Erciyes Üniversitesi, Kayseri, Turkey, 27-31 Mayıs 1996, Ankara, 1998, s. 65-76.
• Çam, N. (1993). “Türk ve İslam Sanatlarında Altı Kollu Yıldız (Mühr-i Süleyman)”, Prof. Dr. Yılmaz Önge Armağanı, (s. 207-230).Konya.
• Çatlbaş, R. (2011). “Türklerde Hayvan Sembolizmi ve Din İlişkisi”, TURAN-SAM, 3 (12): 49-60.
• Çetin, Y. (2011). “Ağrı Halı Yastıkları”, Atatürk Üniversitesi Sanat Dergisi, sayı: 17, s. 61-69.
• Çetin, Y. (2015). “Ağrı Mezar Taşlarında Form ve Bezeme Unsurlar”, The Journal of Academic Social Science Studies, sayı: 40, s. 87-105.
• Çetin, Y. (2017). “Kars Müzesi’nde Bulunan Büyük Selçuklu Dönemine Ait İki Erzak Küpü Üzerinde Yer Alan Baskı Kabartma Tekniği İle Yapılmış Bezemelerin İkonografik Çözümlemesi”, The Journal of Academic Social Science Studies, sayı: 57, s. 383-394.
• Çoruhlu, Yaşar. Türk Mitolojisinin Ana Hatları, İstanbul, Kabalcı Yayınları, 2010.
• Erbek, Mine. Çatalhöyükten Günümüze Anadolu Motifleri, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002.
• Esin, Emel. Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler, İstanbul, Kabalcı Yayınevi, 2004.
• Gökçe, B. Bilen G. (2019). “Doğu Anadolu Bölgesi Urartu Dönemi Dokuma Aletleri”, Anadolu (Anatolia), (Baskıda).
• Oyman Büken, N.R. (2005). “El Dokumacılığının ve El Dokuma Tezgahının Tarihçesi El Dokuma Tezgahı Çeşitleri”, Sanat Dergisi, sayı: 8, s. 63-84.
• Ölmez, F. Nurhan (2006). “Dokumalarda Yılan Motifi”, Süleyman Demirel Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Hakemli Dergisi, 3 (6): 1-21.
• Kardeşlik, S (2011). ”Vakıflar Halı Müzesinde Selçuklu ve Selçuklu Geleneğindeki Halılarda Kozmolojik ve İkonografik Boyut”, Restorasyon Yıllığı Dergisi, sayı: 2, s. 73-90.
• Kutlu, Hüseyin. Kaybolan Medeniyetimiz Hekimoğlu Ali Paşa Camii Haziresi’ndeki Tarihi Mezar Taşları, İstanbul, Damla Yayınevi, 2005.
• Petekkaya, H. (2019). [Online] Mevcut: , [Erişim tarihi: 23.07.2019]. Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi, [Online] Mevcut: , [Erişim tarihi: 01.08.2019].
• Türk Dil Kurumu Sözlükleri, [Online] Mevcut: , [Erişim tarihi: 26.07.2019].