Müslim b. Kureyş Dönemi Selçuklu-Ukaylî İlişkileri

Yıl 2020, Sayı: 44, 237 - 251, 01.08.2020

Mevlüt Günler

Öz

Ukaylîler 990 ile 1096 yılları arasında Musul ve çevresini idare eden Arap asıllı bir kabiledir. Ukaylîler tarihinin önemli şahsiyetlerinden biri de Müslim b. Kureyş’tir. Müslim b. Kureyş’in 1061-1085 yılları arasında Musul merkezli Ukaylîleri yönettiği görülmektedir. Bu dönemde Müslim b. Kureyş, yapmış olduğu faaliyetlerle dikkat çekmektedir. Nitekim onun dönemi Ukaylîlerin en parlak dönemi olup, ölümünden kısa süre sonra bölgedeki hâkimiyetlerini kaybetmişlerdir. Müslim, idaresinin ilk yıllarında Büyük Selçuklu Devleti Hükümdarı Tuğrul Bey’e tabi idi. Tuğrul Bey’in vefatı ve Selçuklularda başlayan iktidar mücadelesiyle Müslim, Musul çevresinde hâkimiyet sahasını genişletmeye başladı. Bu sırada Selçuklu sultanı olan Alp Arslan’a biat ettiği gibi, kız kardeşiyle de evlenerek onun teveccühünü kazandı. Böylece yeni bölgeler sultan tarafından ona iktâ olarak verildi. Netice itibariyle bölgedeki etkinliği hukuki anlamda da güçlendi. Fakat Malazgirt mücadelesi ve yaşananlar Alp Arslan’ın Müslim’e olan teveccühünü olumsuz yönde etkiledi ve önceki dönemlerde iktâ olarak verilen bölgeler geri alınarak cezalandırıldı. Alp Arslan’ın beklenmedik vefatı ve Melik Şah’ın tahta geçmesiyle Müslim b. Kureyş’in bölge üzerindeki etkinliği artmaya başladı. Bunda Kavurd’a karşı Melik Şah’a verdiği destek ile Nizâmülmülk’ün yönetimdeki etkinliğinin rol oynadığı dönem hadiselerinden anlaşılmaktadır. Böylece şartların lehine dönmesiyle daha rahat faaliyet gösteren Müslim, batıya doğru yayılarak hâkimiyet sahasını genişletmeye başladı. Bölgedeki stratejik özelliklere sahip olan Halep’i muhasara ederek ele geçirdi 1080 . Bunun üzerine Halep üzerinde emelleri olan Tutuş, şehri baskı altına aldı. Fakat kardeşi Sultan Melik Şah’ın buyruğu doğrultusunda muhasarasını kaldırdı. Böylece Halep Şehri ve çevresinin Müslim’in idaresinde olduğu Selçuklu sultanı tarafından da tasdik edildi. Bu sıralarda Anadolu’da devletleşen Kutalmışoğlu Süleyman Şah, Adana ve çevresini ele geçirerek bölge ile sınırdaş oldu. Akabinde gelen davet üzerine Antakya’yı muhasara eden Süleyman Şah, 1085 yılında şehri bir Türk-İslam beldesi haline getirdi. Onun bu faaliyetleri Antakya ve çevresinde emelleri olan Müslim b. Kureyş’i tedirgin etti. Her ne kadar iki devlet adamı da Sultan Melik Şah’a bağlı iseler de Müslim’in bağımsız bir Arap Devleti kurma gayesi ikilinin karşı karşıya gelmesine neden oldu. Böylece başlayan mücadelede Müslim, hayatını kaybetti 1085 .

Anahtar Kelimeler

Selçuklular, Ukaylîler, Alp Arslan, Melik Şah, Süleyman Şah, Müslim b. Kureyş, Nizâmülmülk

Seljuqs-Uqaylid Relations in Muslim b. Kuraysh Period

Öz

The Uqaylids are an Arabian tribe that ruled Mosul and its surroundings between 990 and 1096. One of the important chiefs in the history of Uqaylids is Müslim b. Kuraysh. Müslim b. Kuraysh ruled the Ukaylids between 1061-1085. During this period, Muslim b. Kuraysh draws attention with his activities. Indeed, it is the brightest period of the Uqaylids. Shortly after his death, the Uqaylids lost their domination in the region. Muslim was subject to the Great Seljuq State Ruler Tugrul Beg in the first years of his administration. With the death of Tugrul Beg and the power struggle that started in the Seljuqs, Muslim began to expand his domination around Mosul. Meanwhile, Muslim won favor of Alp Arslan obeying him and marrying his sister. Thus, new regions were given to him as iqta‘ by the sultan. As a result, his effect in the region also strengthened legally. But the Battle of Manzikert negatively affected Alp Arslan’s favor on Muslim. Alp Arslan punished Muslim by taking back the regions that he had given him. The unexpected death of Alp Arslan and Malik Shah’s rule had a positive impact on Muslim b. Kuraysh. The support he gave to Malik Shah with his struggle against Kavurd and Nizam al-Mulk’s effect on Seljuqs seemed to play role in this. Thus, Muslim, who gained his status back, began to expand his area of domination to westwards. He conquered Aleppo, which had strategic features due to its location in the region. Tutush, who wanted to conquer Aleppo, blockade the city. But in the order of his brother Sultan Malik Shah, he lifted his blockade. Suleiman Shah, who established state in Anatolia at this time, conquered Adana and its surroundings that had borderline with the Muslim’s region. Then Suleiman Shah conquered Antakya in 1085. His conquest disturbed Muslim b. Kuraysh. Both statesmen were dependent to Sultan Malik Shah. But the aim of Muslim b. Kuraysh’s to establish an Arabic State caused the two statesmen to fight. Thus, in the struggle that started, Muslim lost his life in 1085

Anahtar Kelimeler

Sejuqs, Uqaylids, Alp Arslan, Malik Shah, Suleiman Shah, Muslim b. Kuraysh, Nizam al-Mulk

Kaynakça

• Abû’l-Farac, Gregory (Bar Hebraeus), Abû’l-Farac Tarihi, çev. Ömer Riza Doğrol, C. I, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• al-Bondârî, Zubdat Al-Nuşra Va Nuḫbat Al ‘usra (Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi), nşr. M. Th. Houtsma (1889), çev. Kıvameddin Burslan, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• Anna Comnena, The Alexiad (Aleksiad), Translated by Elizabeth A. S. Dawes, Cambridge, Ontario, In Parentheses Publications Byzantine Series, 2000.
• Bezer, G. Ö. (2006). Müslim b. Kureyş. DİA (C. 32, ss. 94-96). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı
• Bezer, G. Ö. (2012). Ukaylîler. DİA (C. 42, ss. 59-61). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Cahen, Claude. Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi (XI. Yüzyılın İkinci Yarısı), çev Yaşar Yücel-Bahaeddin Yediyıldız, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988.
• Gök, Halil İbrahim. Musul Atabeyliği Zengiler (Musul Kolu 1146-1233), Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
• Halaçoğlu, Y. (1995). Fersah. DİA (C. 12, ss. 412). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• İbn Fazlan, Seyahatnâme, ter. Ramazan Şeşen, İstanbul, Bedir Yayınları, 1995.
• İbnü’l Azîmî, Azîmî Tarihi (Selçuklular Dönemiyle İlgili Bölümler), haz. Ali Sevim, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2006.
• İbnü’l Esir, el-Kâmil fi’t-Tarih, çev., Abdülkerim Özaydın, C. 10, İstanbul, Bahar Yayınları, 1987b.
• İbnü’l Esir, el-Kâmil fi’t-Tarih, çev., Abdülkerim Özaydın, C. 9, İstanbul, Bahar Yayınları, 1987a.
• İbnü’l-Adîm, Kemâlüddîn. Zübdetü’l-Haleb Min Târîhi Haleb’de Selçuklular, haz. Ali Sevim, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• İbnü’l-Cevzî, Abdurrahman. El-Muntazam fî Târîhi’l-Ümem’de Selçuklular (H.430-486=1038-1092), ter. Ali Sevim, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• İbnü’l-Verdî, Bir Ortaçağ Şairinin Kaleminden Selçuklular, ter. Mustafa Alican, İstanbul, Kronik Yayınları, 2017.
• Kafesoğlu, İ. (1987). Alparslan. DİA (C. 2, ss. 526-530). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Kafesoğlu, İbrahim. Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1953.
• Keskin, M. (2002). “Gazi Süleyman Şah ve Türkiye Selçuklu Devleti’nin Kuruluşu”, Türkler, C. VI, Ankara, Yeni Türkiye Yayınları, 2002, ss. 529-536.
• Koca, S. (2011). “Sultan Melikşâh’ın Güney-Doğu Anadolu Politikası: Diyâr-ı Bekr Bölgesinin Fethi ve Türkleştirilmesi”, Selçuklu Devri Türk Tarihinin Temel Meseleleri, BerikanYayınları, Ankara, 2011, ss. 147-187.
• Köymen, Mehmet Altay. Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi (Alp Arslan ve Zamanı), C. 3, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2001.
• Merçil, E. (2005). Mirdâsîler. DİA (C. 30, ss. 149-151). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı
• Michel le Syrien, Chronique De Michel le Syrien Patriarche Jacobite D’antioche (1166-1199), Par., J. B. Chabot, Éditeur Ernest Leroux, C. III, Paris, 1905.
• Özaydın, A. (1992). Benî Cehîr. DİA (C. 5, ss. 447-449). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Özaydın, A. (2001). Kāim-Biemrillâh. DİA (C. 24, ss. 210-211). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Özaydın, A. (2004). Melikşah. DİA (C. 29, ss. 54-57). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Özgüdenli, Osman G. Selçuklular Büyük Selçuklu Devleti Tarihi (1040-1157), C. I, İstanbul, İsam Yayımları, 2015.
• Reşîdü’d-dîn Fazlullah, Cami’ü’t-Tevârih Selçuklu Devleti, çev. Erkan Göksu-H. Hüseyin Güneş, İstanbul, Selenge Yayınları, 2010.
• Sevim, A. (2003). Malazgirt Muharebesi. DİA (C. 27, ss. 481-483). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı
• Sevim, Ali. Anadolu Fatihi Kutalmışoğlu Süleymanşah, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1990.
• Sevim, Ali. Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2000.
• Sıbt İbnu’l-Cevzî, Mir‘âtü’z-Zamân fî Târîhi’l-Âyân’da Selçuklular, haz. Ali Sevim, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2011.
• Sobernheim, M. (1993). Muslim b. Kuraysh. EI, (C. VII, pp. 692-693). Leiden-New York: 1993.
• Tokuş, Ö. (2013) “Ukaylîler’in Siyasî Tarihi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı.
• Turan, Osman. Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul, Boğaziçi Yayınları, 1993.
• Urfalı Mateos, Vekayi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), çev. Hrant D. Andreasyan, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2000.
• Yinanç, Mükrimin Halil. Türkiye Tarihi Selçuklular Devri, haz. Refet Yinanç, C. I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.