TARİHÎ TÜRK YAZI DİLLERİNDE ŞİMDİKİ ZAMAN

Yıl 2017, Cilt: 5 Sayı: 9, 223 - 258, 13.09.2017

Şahap Bulak

Öz

Türkiye Türkçesinde şekil ve zaman ifade
eden duyulan geçmiş zaman, görülen geçmiş zaman, şimdiki zaman, geniş zaman,
gelecek zaman olmak üzere beş bildirme kipi; sadece şekil ifade eden emir kipi,
istek kipi, şart kipi ve gereklilik kipi olmak üzere dört tasarlama kipi
vardır. Bu kiplerin ifade ettiği şekil ve zaman günümüzde eklerle ifade edilir.
Ancak tarihî yazı dillerinde bazı kipler ekler ile değil, kelime ve eklerden
oluşan yapılarla ifade edilmiştir. Bu kiplerden biri de şimdiki zamandır.
Tarihî gelişim sürecine bakıldığında Eski Türkçeden hemen sonra müstakil kip
hüviyeti kazanmasına rağmen şimdiki zamanın uzun süre sadece ek ile değil, aynı
zamanda kelime ve eklerden oluşan yapılarla ifade edildiği görülür. Bu bakımdan
şimdiki zamanın ifade şekilleri ilginç bir durum arz eder.

Bu
çalışmada Türkçenin yazılı kaynaklarla takip edilebildiği ilk döneminden
kendisine özgü bir ekle ifade edildiği döneme kadar şimdiki zaman ifadesinde
kullanılan ek ve yapılar incelenmiştir. Bunun için öncelikle tarihî Türk yazı
dillerinde şimdiki zaman ifadesinde kullanılan ek ve yapılar hakkında bilgi
verilmiştir. Bu yapıların Köktürk Türkçesi, Eski Uygur Türkçesi, Karahanlı
Türkçesi, Harezm Türkçesi, Kıpçak Türkçesi, Çağatay Türkçesi, Eski Anadolu
Türkçesi’ndeki kullanımları tarihî metinlerden alınan örneklerle açıklandıktan
sonra söz konusu yapılar benzer ve farklı yönleriyle karşılaştırılmıştır. Bu
karşılaştırmalar sırasında yer yer bu yapıların varsa çağdaş yazı dillerinde
kullanılan kalıntılarıyla aralarındaki benzer ve farklı yönlerine de
değinilmiştir. Böylece şimdiki zaman kipinin tarihî yazı dillerindeki ifade
seyri verilerek bu kipin kendisine özgü bir ekle ifade edilmeden önceki
sürecine mercek tutulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Türkçe, tarihî yazı dilleri, fiil çekimi, kipler, bildirme kipleri, şimdiki zaman

Kaynakça

• ALTINKAYNAK, Erdoğan (2006), “Gregoryan Kıpçak Dil Yadigârları”, 1Q, Kül¬tür Sanat Yayınları, İstanbul, s. 69-173.
• AL-TURK Gülhan (2006), Et-Tuhfetü'z-Zekiyye fil-Lugati't Türkiyye Üzeri¬ne Bir Dil İncelemesi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara. ARAT, Reşid Rahmeti (1947) Kutadgu Bilig I, Metin” İstanbul.
• ARAT, Reşid Rahmeti (1959) Yusuf Has Hacib-Kutadgu Bilig II, Tercüme” Ankara.
• ARGUNŞAH, Mustafa (2014) Çağatay Türkçesi, Kesit Yayınları, İstanbul.
• ARIKAN, İbrahim (2006), Ermeni Harfleriyle Yazılmış Kıpçakça Zebur (Metin-Dİzin), Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep.
• ATA Aysu (1997a) Kısasü’l Enbiyâ I-II Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• ATA Aysu (2014) Çağatay Türkçesinin İlk Devresi Harezm – Altınordu Türkçesi, Ankara Üniversitesi Yayınevi, Ankara. ATALAY, Besim (1945) Et-Tuhfet-üz-Zekiyye- Fil-Lugat-it-Türkiyye, İstanbul.
• BARUTÇU, Sema (1990) Üç İtigsizler, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• BERBERCAN, Mehmet Turgut (2011) Çağatayca Gülistan Tercümesi (Gramer-Metin-Dizin), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• BEVERİDGE, Annette s. (1905) The Babar-Nama (“E.J.W. Gibb Memorial” series, I), London-Leiden.
• CAFEROĞLU, Ahmet (1931) Abu-Hayyân, Kitâb al-İdrâk li-lisân al-Atrâk, Evkaf Matbaası, İstanbul. CHİRLİ, Nadejda (2003), Ermeni Kıpçakça Dualar Kitabı-Alġış Bitigi, SOTA Yayınları, Haarlem.
• ÇAĞATAY, Saadet (1963) “Türk Lehçeleri Örnekleri, VIII. Yüzyıldan XIII. Yüzyıla Kadar Yazı Dili”, Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara.
• ÇAĞIRAN, Ö. (1992) Ahmed-i Dâ'î, Tıbb-ı Nebevî (Metin-Dil Özellikleri- Dizin), İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili Eğitimi Bilim Dalı Doktora Tezi, Malatya.
• ÇETİN, Abdülbaki (1998) Hacı Oğlu Hüseyin, Mitahü’l-Adl (İnceleme-Metin-Sözlük), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum.
• DİLÇİN, Dehri (1946) Şeyyad Hamza, Yusuf u Zeliha, İstanbul.
• DRIMBA, Vladimir (2000), Codex Cumanicus, Edition Diplomatique Avec Fac-Similes, Editura Enciclopedicâ, Bucarest. ECKMANN, Janos (1960b) “Küçük Çağatay Grameri” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi C:X (1960), s.41-64.
• ECKMANN, Janos (1995) Nehcü’l-Ferâdis I-II, Türk Dil Kurumu Yayınları, (Yayımlayanlar: Semih Tezcan-Hamza Zülfikar), Ankara.
• ECKMANN, Janos (2009) Çağatayca El Kitabı, (Çev. Günay Karaağaç), İstanbul.
• ERASLAN, Kemal (1996) Ali Şîr Nevâyî, Nesâyimü’l- Maḥabbe Min Şemâyimi’l-Fütüvve, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• ERASLAN, Kemal (2012) Eski Uygur Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican (2014) “Kutadgu Bilig Grameri -Fiil-” Akçağ Yayınları, Ankara.
• ERGİN, Muharrem (1993) Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yayınları, İstanbul.
• ERGİN, Muharrem (2000) Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul.
• ERGİN, Muharrem (2009) Dede Korkut Kitabı 2 (İndeks-Gramer), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. ERTAYLAN, İsmail Hikmet (1952a) Ahmed-i Dai Divanı, Külliyat, İstanbul.
• GABAİN, A. von (1959) “Türkçede Fiil Birleşmeleri”, TDAY Belleten, Ankara, s. 16–28.
• GABAİN, A. von (2007) Eski Türkçenin Grameri, (Çev. Mehmet Akalın) Türk Dil Kurumu Yayınları, 5. Baskı, Ankara.
• GÜLSEVİN, Gürer (1983) Kırk Vezir Hikâyeleri, Dil tarih Coğrafya Fakültesi Türk Dili Bölümü Bitirme Tezi Ankara.
• GÜLSEVİN, Gürer (1989) Ahmed-i Dâ'î, Miftâhu'l-Cenne (Metin-Dil Özellikleri Dizin), İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili Eğitimi Bilim Dalı Doktora Tezi, Malatya.
• GÜLSEVİN, Gürer (1997) Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• GÜNER, Galip (2013) Kıpçak Türkçesi Grameri, Kesit Yayınları, İstanbul.
• HACIEMİNOĞLU, Necmettin (1997) Harezm Türkçesi ve Grameri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, Ankara.
• HACIEMİNOĞLU, Necmettin (2000) Kutb’un Hüsrev ü Şirin’i ve Dil Hususiyetleri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• HACIEMİNOĞLU, Necmettin (2008) Karahanlı Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, 3. Baskı, Ankara.
• Hâmidî, Yûsuf u Zelîhâ, El yazması, İstanbul, Topkapı Sarayı Kütp., Revan 832, istinsah: 922/1516.
• HAMİLTON, James Russell (1998) İyi ve Kötü Prens Öyküsü, (Çev.: Vedat Köken), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• KARAMANLIOĞLU, Ali Fehmi (1989), Seyf-i Sarâyî, Gülistan Tercümesi (Kitâl Gülistan bi't-Türkî), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• KARAMANLIOĞLU, Ali Fehmi (1994) Kıpçak Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• KARGI ÖLMEZ, Zuhal (1996) Ebulgazi Bahadır Han, Şecere-i Terâkime (Türkmenlerin Soykütüğü), Simurg Yayınları, Ankara.
• Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Grameri I -Fiil- Basit Çekim, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2006.
• KASAPOĞLU-ÇENGEL, Hülya (2012) “Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesi”, Dil Araştırmaları, S:10, Bahar, s.17-81.
• LEVEND, Agâh Sırrı (1957) Gülşehri, Mantıku't-Tayr Tıpkıbasım, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• MANSUROĞLU, Mecdut (1954) "Mevlana Celaleddin Rumî'de Türkçe Beyit ve İbâreler", TDAY Belleten 1954, s.207-220.
• MANSUROĞLU, Mecdut (1974) Ahmet Fakih, Kitabu Evsafı Mesacidi'ş-Şerife, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• ORKUN, H. Namık (1940) Prens Klayanamkara ve Papamkara Hikayesinin Uygurcası, İstanbul.
• ÖZDEMİR, Emin (1968) “Türkçede Fiillerin Çekimlenişine Toplu Bir Bakış”, TDAY Belleten - 1967, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, s.177–203.
• ÖZKAN, Mustafa (1993) Mahmud b. Kâdî-i Manyâs, Gülistan Tercümesi (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• SEYHAN, Tanju (2012) Pâdişâh Hoca Külliyâtı -I- Miftâḫü’l-‘Adl, Kesit Yayınları, İstanbul.
• ŞAHİN, Hatice (2015) Eski Anadolu Türkçesi, Akçağ Yayınları, Ankara.
• ŞEN, Mesut (1993) Gazi Zahirüddin Muhammed Babur, Bâburname, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• TEKİN, Talat (2003) Orhun Türkçesi Grameri, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi:9, İstanbul.
• TEKİN, Talat (2010) Orhun Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, 4. Baskı, Ankara.
• TİMURTAŞ, Faruk Kadri (1972a) Şeyhi ve Hüsrev ü Şirin'i (İnceleme-Metin), İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
• TİMURTAŞ, Faruk Kadri (1972b) Yunus Emre Divanı, Tercüman 1001 Temel Eser S.1. İstanbul.
• TİMURTAŞ, Faruk Kadri (1994) Eski Türkiye Türkçesi XV. Yüzyıl Gramer-Metin-Sözlük, Enderun Kitabevi, İstanbul.
• TOPARLI Recep (1987) Harezm Türkçesi, Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları, Erzurum.
• TOPARLI, Recep (1993), Ed-Dürretü'l-Mudiyye Fi'l-Lügati't-Türkiyye, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• TOPARLI, Recep- M. Sadi Çöğenli- Nevzat H. Yanık (1999) El-Kavainü’l-Külliye li-Zabti’l-Lügati’t-Türkiyye, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• TOPRAK, Funda (2005) Harezm Türkçesinde Fiil, Ankara.