BUHARA’DAKİ CEDİTÇİLİK HAREKETİ VE YAŞ BUHARALILAR

Yıl 2015, , 1 - 33, 31.05.2016

Nurettin Hatunoğlu

https://doi.org/10.21563/sutad.187037

Cited By: 6

Öz

20. yüzyılın ilk çeyreğinde meydana gelen Birinci Dünya Savaşı ve Bolşevik Devrim’i gibi
önemli siyasi gelişmelerin ortaya çıkardığı değişimlerden, Türkistan coğrafyası da üzerine düşen
nasibi almıştır. Uluslararası siyaset arenasında köklü değişimlerin yaşandığı bu süreçte, Türkistan
coğrafyasında eğitim ve kültür temelli ortaya çıkmış olan Ceditçilik (yenileşme) hareketinin Buhara
Emîrliği’ndeki kolu, Bolşevik Devrimi’nin etkisi ile mevcut emîrlik idaresini ortadan kaldırmayı
amaçlayan devrimci siyasi bir harekete dönüşmüştür. Bolşevikler ile yapılan iş birliği neticesinde
Buhara Emîrliği’nin son emîri Âlim Han devrilerek yerine Buhara Halk Sovyet Cumhuriyeti
kurulmuştur. Ceditçi aydınlar bu yeni cumhuriyetin yönetim kadrolarında yer alsalar da, ülkenin
kontrolü kızıl ordunun sahibi olan Sovyet Rusya’nın elinde olmuştur. Milliyetçi aydınlar zamanla
tasfiye edilerek cumhuriyetin siyasi varlığına Sovyet yönetimi tarafından 1924 yılında son
verilmiştir.
Rusya’ya bağlı olan Buhara Emîrliği’nde yenileşeme hareketlerinin ortaya çıkışı, bu hareketin
Yaş Buharalılar adını alması, Yaş Buharalılar oluşumunun yürüttüğü faaliyetler, hareketin siyasi
partiye dönüşmesi, emîrliğin bağımsızlığına kavuşması ve Yaş Buharalılara karşı tutumu,
Bolşevikler ile iş birliği yaparak Emîrlik idaresini devirmeleri, Buhara Halk Sovyet Cumhuriyeti’nin
kurulması gibi konular bu çalışmanın konusunu teşkil etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Yaş Buharalılar, Buhara, Âlim Han, Ceditçilik, Türkistan, Rusya, Bolşevik Devrimi

JADIDISM MOVEMENT IN BUKHARA AND YASH BUKHARIANS

Öz

The changes that experienced at the first quarter of 20. century caused by the political developments after the First World War and Bolshevik Revolution has affected Turkestan geography as well. In that period, when radical changes had occured in international political area, the extension of Jadidism (innovation) movement in Bukhara Amirate, which was emerged in Turkestan geography based on education and culture, has converted into a revelotionary political movement that aimed to remove existed amirate government because the influence of Bolshevik Revolution. As the result of collaboration with Bolsheviks, last Amir of Bukhara Amitare’s Âlim Khan has fallen and Bukhara People Soviet Republic? has established. Although innovator (Jadids) intellectuals took part in that republic’s cadre, the state has been controlled by Soviet Russia which has Red Army. National intellectuals has been eliminated over time and Republic was abolished by Soviet administration in 1924. The emergence of innovation movement in Bukhara Amirate which was depend on Russia, how this movement become to be mentioned ad “Yaş Bukharians”, the activities hold by Yaş Bukharas formation, convertion of this movement into political party, Emirate’s independence and its attitude towards Yaş Bukharians, collaboration with Bolsheviks and take down Amirate administration, the establishment of Bukhara People Soviet Republic are the subjects of this study.

Anahtar Kelimeler

Yash Bukharians, Bukhara, Âlim Khan, Jadidism, Turkhestan, Russia, Bolshevik Revolution

Kaynakça

• Gazeteler
• Buhara Ahbarı, 15 Eylül 1920, “Maksad ve Meslek”, Sayı 1.
• Buhara Ahbarı, 15 Eylül 1920, “Mihim İlan”, Sayı 2.
• Buhara Ahbarı, 19 Ekim 1922, “Türkiye’nin Galebesi Münasebetiyle Buhara’da Bayram” Sayı: 103.
• Telif Eserler
• ABDİRASHİDOV, Zaynabidin (2008). İsmail Gansprinskiy ve Turkistanda Ceditçilik, Taşkent: Merkezi Asyani Tadkik Faransuz İnstitutı Neşriyatı.
• ALİM HAN, Said (1991) Buhara Halkıning Hasretı Tarihi, (Haz: Abdussadık İrisov) Taşkent: Ozbekitan SSC Fan Neşriyatı.
• ALİMOVA, Dilaram - RAŞİDOV, Umar (2009). XIX Ahırı XX Başlerıde Buharadaki Siyasi Hareketler ve Kureşler, Buhara: Buhara Devlet Unıversitıtı Neşriyatı.
• ALLWORTH, Edward (1994). Central Asia: 130 Years of Russian Dominance in Historical Overview, London: Duke University Pres.
• AMANOVA, Firuze (2011). Buhara Rusya İktisadi Alakelerı Tarihige Bir Nezer (XIX Asr Ahırı XX Asr Başlerı), Taşkent: Ozbekistan Milli Kutuphanesı Neşriyatı.
• AYNİ, Sadrettin (1926). Buhara İnkılabı Tarihi İçun Materyaller, Moskova: SSSC Halklarınıng Merkezi Neşriyatı.
• AYNİ, Sadrettin (1966). Külliyat, (Haz: S. Ömerov-M. Tursunzade vd), Duşanbe: Neşriyat-ı İrfan.
• BALTABAYEV Hamidulla (2000), Abdurrauf Fıtrat (Tenlengen Eserler I. Cilt), ÖRŞHHC Taşkent: Maneviyat Yayınları.
• BECKER, Seymour (2004). Russia’s Protectorates İn Central Asia (Bukhara And Khiva, 1865-1924, Newyork: RoutledgeCurzon.
• BEDİRİ, Abdullah (1919b). Yaş Buharaliler: Biçare Halk Dehkanlerı İçun Yahşi mi, Yamanmi? Moskova: Yaş Buharaliklerning Moskov Komiteti Neşriyatı.
• BEDİRİ, Abdullah (1919a). Yaş Buharalikler Kimler, Moskova: Yaş Buharaliklerning Moskov Kemiteti Neşriyatı.
• BELCUVANİ, Muhammed Ali (2001). Tarih-i Nefe-i (Haz: F.R Ergeşev - R.E Halikova), Taşkent: Akedemiya Neşriyatı.
• CORAEV M. v.d (2000). Ozbekıstannıng Yengı Tarihi, Ozbekıstan Sovyet Mustemlekeçılıgı Devrıde, 2. Kitap, Taşkent: Şark Neşrıyatı.
• DİLEK, Kaan (2007). “İran’da Meşrutiyet Hareketi ve Dönemin Siyasi Gelişmeleri”, Akademik Orta Doğu Dergisi, Cilt 2, Sayı 1: 50-68.
• FITRAT Abdurrauf (2000). Buhara’da Ceditçilik – Eğitim Reformu Münazara ve Hind Seyyahının Kıssası, (Haz: Seyfettin Erşahin), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• FITRAT, Abdurrauf (1992). Emîr Âlim Hannıng Hukumranlık Devrı, (Haz. H. Marifet), Taşkent: Ozbekistan Yazuvçular Uyuşması (Minhac) Hayriye Neşriyatı.
• GRİŞİN V. S. (1973). Buhara Revolyutsiyesınde Kızıl Armiyening İnternatsional Missiyesı, Taşkent: Ozbekıstan Neşriyatı.
• GÜNGÖR, Ebubekir (2011), Türkistan’da Fikir Akımları, İstanbul: IQ Yayınları.
• HALBAYEV, S. – RAZIKULOV O (2012), “Buhara Ceditlerining Milli Demoratik Konstitityevi Monarhiye Devlet Başkeruvı İçun Kureşı”, Turkistan Ceditligi Milli Oyganış Devrı Tarihi, Namangan: Namangan Neşriyatı:181-197.
• Halim Kara (2002), “Reclaiming National Literary Heritage: the Rehabilitation of Fıtrat and Abdulhamit Sulaymon Cholpan in Uzbekistan”, Europe- Asia Studies, Vol. 54, No.1: 123-142.
• HASANOV B.V vd (2009), Tarihning Namalum Sahifelerı (Huccet ve Materyaller) Birinçi Kıtap, Taşkent: Gafur Gulam Namıdekı Neşriyat-Matba İcadi Uyi.
• HAYİT, Baymirza (1995), Türkistan Devletlerinin Milli Mücadele Tarihi, Ankara: TTK Yayınları.
• HAYİTOV O.- ABUYEV H. (2010), “F. Kolesovnıng Buharage Yurışı ve Uning Akıbetlerı”, XX Asr Ahırı XX Asr Başlerıde Buhara Mevzusıde Respublike İlmi Nezeri Encumenı Meteryallerı, Buhara: Buhara Devlet Üniversitesi Neşriyatı:41-44.
• HOCAYEV, Feyzullah (1997), “Buhara İnkılabınıng Tarihige Materyaller”, Feyzullah Hocayev Hayatı ve Faaliyetı Hakkıda Yengı Mulahazalar, (Haz. D. A Alimova), Taşkent Fen Neşriyatı.
• KASIMOV, Begali (2002), Milli Oyğanış:Cesaret, Marifet, Fidayilik, Taşkent: Maneviyat Neşriyatı.
• KASIMOV, Ferhad (2001). “Buharada Milli Demokratik Hereketning Ozıge Has Hususiyetlerı”, Merkezi Asya XX Asr Başıde, Haklara Konferansiye Meteryallerı, Taşkent Maneviyat Neşriyatı:115-117.
• KERİMOV, Naim (2001), “Cedit Şiiriyetı Turkistandeki Siyasi Medeni ve Entellektyual Hareketning Muhim Kısmı Sıfetıde”, Merkezi Asya XX Asr Başıde, Haklara Konferansiye Meteryallerı, Taşkent Maneviyat Neşriyatı:61-65.
• KOCAOĞLU, “Timur (1996), Buhara Cumhurbaşkanı Osman Hoca (Kocaoğlu) ve İstiklal Savaşı Sırasında Türkiye’ye Altın Yardımı Meselesi”, Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin Kuruluş ve Gelişmesine Hizmeti Geçen Türk Dünyası Aydınları Sempozyumu Bildirileri(23-26 Mayıs 1996), Kayseri Türk Dünyası Araştırma Merkezi Yayınları No:2: 421-424.
• KOÇAR Çağatay (ty), Atayurttan Anayurda Türkistanlılar, Adana Ekrem Matbaası.
• KOZİYEV Remiş (2014),Yaş Buharalikler Teşkilatıning Teşkil Tapışı ve Uning Buhara İçtimai Siyasi Hayatıge Tutken Ornı, Özbekıstan Respublikası Ali ve Orta Mahsus Talim Vezirligi Buhara Devlet Unıversıtıtı Tarih Fakultetı Tarih Kafederyası Biturıv Makalevi İs, Buhara.
• PERDAYEV Esrar Abducabbaroviç (2012), Buhara ve Harezmdeki İktisadi Kengeşler Faaliyetı (1920-1924 Yıller) Taşkent: Mirza Uluğbek Namıdekı Özbekıstan Milli Unıversıtıtı Tarih Fenlerı Namzedı İlmi Derecesını Alış Içun Takdim Etılgen Disertetsiya Aftereferatı.
• RAHMAN, Abdullah (2004), Şafırkan Yuldızları, Abdullah Kadiri Halk Mirası Neşriyatı.
• RAŞİDOV, Ömer – RAŞİDOV, Ulmascan (2013), Buharaning Rusya Bılen İktisadi ve Siyasi Munasebetlerı Tarihiden (1900-1925), Buhara: Buhara Neşriyatı.
• RAŞİDOV, Ömer – RAŞİDOV, Ulmascan (2011), XX Asr Başlerıde Buhara Emîrligideki Siyasi ve İktisadi Cereyanler, Buhara: Buhara Neşriyatı.
• RAZAKOV, Devran Halikoviç (1994), Buhara Hanlıgining Teşkı Sevda Alakalerı (XIX Asrning 60-90. Yılları), Taşkent: Taşkent Devlet Unıversıtıtı Tarih Fenlerı Namzedı İlmi Unvanı Alış İçun Disertetya.
• RECEBOV, Kahraman (2011), Feyzullah Hocayev, Taşkent: Abu Matbuat Konsalt Neşriyatı
• RECEBOV, Kahraman – HAYİTOV, Şadman (2011), Osman Hoca, Taşkent: Abu Matbuat Konsalt Neşriyatı.
• RECEBOV, Kahraman (2005), “Yaş Buharalikler: Ulerning Şark Memleketlerıdeki Yaşler Hareketlerı Bılen Uzvi Alakelerı”, Buhara Mevclerı, S. 2: 26-29.
• ŞUKUROV A. (1972), Buhara Respublikasınıng RCFSR Bılen Hemkarlıgı, Taşkent: Ozbekıstan CCR Fan Neşriyatı.
• TOGAN, Z.V. (1981), Bugünkü Türk İli Türkistan ve Yakın Tarihi, 2. Baskı, İstanbul: Enderun Yayınları.
• YARKIN İbrahim (Şubat 1973), “Buhara Halk Cumhuriyeti ve Bunun Ortadan Kaldırılarak Sovyetler Birliğine İlhakı”, Türk Kültürü, S 124: 242- 253.
• ZACONE,Thierry (2001), Yasak Kent Buhara (1830 1888), Çev: Ali Berktay, İstanbul: İletişim Yayınları.
• ZENKOVSKY (1967), Serge A., Pan Turkism and İslam İn Russia, Harvard University Press.