Erken Cumhuriyet Dönemi’nde Siyasal Bir Portre: Ziya Gevher Etili

Yıl 2014, Sayı: 35, 341 - 375, 02.06.2016

Murat Karataş

https://doi.org/10.21563/sutad.187097

Öz

Bu makale, 1923‐1943 yılları arasında, önce gazetecilik daha sonra milletvekilliği görevini
üstlenmiş Ziya Gevher Etili’nin siyasi görüş ve faaliyetlerini incelemektedir. Etili, 1920 yılın‐
da Ankara’da yayınlanmaya başlayan Hâkimiyet‐i Milliye Gazetesi’nin yazı işleri müdürü ve
1927‐1943 yılları arasında Çanakkale milletvekilli sıfatıyla, Türkiye’de erken dönem cumhuri‐
yet tarihinin önemli gelişmelerine şahit olmuştur. Nitekim siyasi görüş ve faaliyetleri de bu
dönemin karakteristik özellikleri ile paralel olarak yön bulmuştur. Dönemin milliyetçilik anla‐
yışının birçok özelliğini bünyesinde barındıran Etili, gerçekte, idari, kültürel, ekonomik ve
sosyal görüşlere sahip çok yönlü bir şahsiyettir

Anahtar Kelimeler

Hâkimiyet‐i Milliye Gazetesi, Çanakkale Milletvekili, Ankara Halkevi, Anadolu Ajansı

A Political Portrait in the Early Republican Period: Ziya Gevher Etili

Öz

This article examines the political view and activities of Ziya Gevher Etili, who worked first as a journalist and later as a deputy in the parliament between the years 1923‐1943. As the editor of the Hâkimiyet‐i Milliye Newspaper (which had been published in Ankara since the year 1920) and as a deputy of Çanakkale in the Turkish Parliament between the years 1927‐1943, Etili witnessed the important developments of the early republican period in Turkey. Thus his political view and activities had been in parallel with the characteristic features of this period. Incorporating numerous characteristics of the period’s nationalist ideology, Etili actually was a sophisticated character with administrative, cultural, economic and social views.

Anahtar Kelimeler

Hâkimiyet‐i Milliye Newspaper, Çanakkale Deputy, Ankara People’s House, Anadolu Agency

Kaynakça

• 1. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi  BCA, 490.1.00.724.478.1.  BCA, 30.10.0.0.196.345.8.
• 2. Türkiye Büyük Millet Meclisi Arşivi  Ziya Gevher, Tercüme‐i Hâl Varakası, (1927). TBMM 3. Dönem, Sicil No: 678.
• Ziya Gevher, Seçim Mazbatası, TBMM 3. Dönem, 1927.
• Ziya Gevher, ,Tercüme‐i Hâl Varakası, TBMM 4. Dönem, 1931.
• Ziya Gevher, Seçim Mazbatası, TBMM 4. Dönem, 1931.
• Ziya Gevher, ,Tercüme‐i Hâl Varakası, TBMM 5. Dönem, 1935.
• Ziya Gevher Etili, Seçim Mazbatası, TBMM 5. Dönem, 1935.
• Ziya Gevher, ,Tercüme‐i Hâl Varakası, TBMM 6. Dönem, 1939.
• Ziya Gevher Etili, Seçim Mazbatası, TBMM 6. Dönem, 1939.
• 1. Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Cerideleri
• TBMMZC, (8.12.1927). Devre 3, Cilt 1.
• TBMMZC, (5.7.1931). Devre 4, Cilt 3.
• TBMMZC, (29.5.1932). Devre 4, Cilt 3.
• TBMMZC, (11.12.1933). Devre 4, Cilt 19.
• TBMMZC, (5.7.1934). Devre 4, Cilt 23.
• TBMMZC, (7.6.1934). Devre 4, Cilt 23.
• TBMMZC, (18.6.1934). Devre 4, Cilt 23.
• TBMMZC, (23.6.1934). Devre 4, Cilt 23.
• TBMMZC, (26.11.1934). Devre 4, Cilt 25.
• TBMMZC, (13.12.1934). Devre 4, Cilt 25.
• TBMMZC, (1.10.1935). Devre 5, Cilt 5.
• TBMMZC, (3.2.1936). Devre 5, Cilt 8.
• TBMMZC, (26.5.1936). Devre 5, Cilt 11.
• TBMMZC, (31.7.1936). Devre 5, Cilt 12.
• TBMMZC, (27.1.1937). Devre 5, Cilt 15.
• TBMMZC, (7.4.1937). Devre 5, Cilt 17.
• TBMMZC, (21.4.1937). Devre 5, Cilt 17.
• TBMMZC, (20.5.1937). Devre 5, Cilt 18.
• TBMMZC, (25.5.1937). Devre 5, Cilt 18.
• TBMMZC, (10.11.1937). Devre 5, Cilt 20.
• TBMMZC, (19.11.1937). Devre 5, Cilt 20.
• TBMMZC, (14.3.1938). Devre 5, Cilt 23.
• TBMMZC, (27.5.1938). Devre 5, Cilt 25.
• TBMMZC, (3.6.1938). Devre 5, Cilt 26.
• TBMMZC, (27.6.1938). Devre 5, Cilt 26.
• TBMMZC, (10.5.1939). Devre 6, Cilt 2.
• TBMMZC, (17.5.1939). Devre 6, Cilt 2.
• TBMMZC, (26.5.1939). Devre 6, Cilt 2.
• TBMMZC, (12.6.1939). Devre 6, Cilt 3.
• TBMMZC, (10.1.1940). Devre 6 Cilt 8.
• TBMMZC, (11.8.1941). Devre 6, Cilt 20.
• TBMMZC, (21.11.1941). Devre 6, Cilt 21.
• TBMMZC, (4.5.1942). Devre 6, Cilt 25.
• 2. Cumhuriyet Halk Partisi Kongre Tutanakları
• Cumhuriyet Halk Fırkası Büyük Kongresi, (1927)
• Cumhuriyet Halk Fırkası Üçüncü Büyük Kongre Zabıtları, (1931). Devlet Matbaası,  İstanbul.
• Cumhuriyet Halk Partisi Dördüncü Büyük Kurultayı Görüşmeleri Tutulgası, (1935).
• Ulus Basımevi, Ankara.  Cumhuriyet  Halk  Partisi  Beşinci  Büyük  Kurultay  Zabıtları,  (1939).  Ulus  Basımevi,  Ankara.
• 1.Gazeteler
• Akşam, (15.5.1948). “Anadolu Ajansı Müdürü Değişti”.
• Büyük Gazete, (12.1.1928). Sene 2, Numara 64, “Marmara ve Sevinç Nasıl Çarpıştı?”
• Cumhuriyet, (21.4.1930). “Cumhuriyet Halk Fırkasının Namzet Listesi”.
• Cumhuriyet, (16.9.1930). “Ankara Belediye Azalığına Namzet Gösterilen Hanımlar”.
• Cumhuriyet, (31.10.1930). “Davet: Türkiye Ziraat Bankası İdare Meclisinden”.
• Cumhuriyet, (27.11.1930). “Tayyare Cemiyeti Kongresi Dün Hitam Buldu”.
• Cumhuriyet, (12.6.1931). “300 Memur Açıkta Kalacak”.
• Cumhuriyet, (30.6.1931). “Maarif Cemiyeti”.
• Cumhuriyet, (4.8.1931). “Müessif Bir Ölüm”.
• Cumhuriyet, (4.8.1931). “Tesemmüm Hadisesi”.
• Cumhuriyet, (7.8.1931). “Ziya Gevher Beyle Ailesinin Hastalığı”.
• Cumhuriyet, (11.8.1931). “Ziya Gevher B. İyileşti”.
• Cumhuriyet, (16.8.1931). “Ziya Gevher B. İyileşti”.
• Cumhuriyet, (26.10.1931). “Davet: Türkiye Ziraat Bankası İdare Meclisinden”.
• Cumhuriyet, (20.2.1932). “Ankara’da Küşat Merasimi”.
• Cumhuriyet, (11.12.1932). “27 Kânunuevvel Tes’it Merasimi Programı”.
• Cumhuriyet, (19.1.1933). “C. H. Fırkasının Bir Tebliği”.
• Cumhuriyet, (2.4.1933). “Kitap Meselesi Mecliste”.
• Cumhuriyet, (14.5.1933). “Ankara’da Yapılacak Büyük Polis Mektebi”.
• Cumhuriyet, (19.9.1933). “Biga’nın Kurtuluş Günü”.
• Cumhuriyet, (9.2.1934). “Seçim Sonuçları İlan Edildi”.
• Cumhuriyet, (14.8.1934). “Ziya Gevher Bey Fırka İdare Heyeti Azası Oldu”.
• Cumhuriyet, (28.11.1934). “Bütün Ulus Soyadı Bulmakla Meşgul”.
• Cumhuriyet, (14.12.1934). “Mecliste Dil Çekişmesi”.
• Cumhuriyet, (5.2.1935). “Fırka Saylav Namzedleri Listesi Dün Neşredildi”.
• Cumhuriyet, (9.2.1935) “Seçim Sonuçları İlan Edildi”.
• Cumhuriyet, (25.3.1939). “Mebus Namzed Listesi”.
• Cumhuriyet, (3.4.1939). “Parti Grubu Dün Toplandı”.
• Cumhuriyet, (1.11.1939). “Parti Grubunda Dünkü İctima”.
• Cumhuriyet, (21.4.1942). “Karadeniz’de Boğulan Yahudiler Meselesi”.
• Cumhuriyet, (13.8.1946). “Anadolu Ajansı’nın İstanbul Müdürlüğü”.
• Cumhuriyet, (31.3.1947). “İnönü Zaferi”.
• Cumhuriyet, (19.7.1947). “CHP İdare Heyetinden Bir İstifa”.
• Cumhuriyet, (4.12.1951). “Anadolu Ajansı Umum Müdürü İkinci Defa İstifa Etti”.
• Milliyet, (18.10.1968). “Vefat”.
• Ulus, (28.5.1935). “Birinci Basın Kurultayı Dün Kapandı”.  2.Makaleler
• GALİP, Reşit (1933). Ülkü, Sayı 1, Cilt 1, “Gazi Mustafa Kemal”, Ankara, Ulus Bası‐ mevi.
• GEVHER, Ziya, (4.5.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Günahkarların Tesirleri”.
• GEVHER, Ziya, (11.5.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Sırıtan Hıyanet”.
• GEVHER, Ziya, (14.5.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Elim Bir Cinayet Karşısında”.
• GEVHER, Ziya, (15.5.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Hazırlanan Suikast”.
• GEVHER,  Ziya,  (23.5.1923).  Hâkimiyet‐i  Milliye,  “Lozan’a  Giren  Melanet  Dolayısıy‐ la”.
• GEVHER, Ziya, (17.5.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Lozan’daki Hareketsizlik”.
• GEVHER, Ziya, (27.5.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Bizden Olmayan Bir Namzed”.
• GEVHER, Ziya, (29.5.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Bir İnkıta”.
• GEVHER, Ziya, (30.5.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Lozan’da Son Safha”.
• GEVHER,  Ziya,  (31.5.1923).  Hâkimiyet‐i  Milliye,  “Amerika  ile  Müzakereye  Başlar‐ ken”.
• GEVHER, Ziya, (17.6.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Altun Vereceksiniz”.
• GEVHER, Ziya, (18.6.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “İmtiyazlar Meselesi”.
• GEVHER, Ziya, (19.6.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Şehrimizde İntihab Başlarken”.
• GEVHER, Ziya, (20.6.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Vatandaşlık ve Yerlilik‐Yabancılık”.
• GEVHER, Ziya, (21.6.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Lozan’da Garip Bir Rücu”.
• GEVHER, Ziya, (22.6.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Ankara’da Rey Verirken”.
• GEVHER, Ziya, (26.6.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “İkinci Zafere Doğru”.
• GEVHER, Ziya, (27.6.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “İfşa Olunan Bir Hakikat”.
• GEVHER, Ziya, (28.6.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Ayrı Hayatın Doğurduğu Düşünce‐ ler”.
• GEVHER,  Ziya,  (29.6.1923).  Hâkimiyet‐i  Milliye,  “Kıymetli  Bir  Dostluk  Etrafındaki  Tehlikeler”.
• GEVHER, Ziya, (4.7.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Harekete Getirmek İçin”.
• GEVHER, Ziya, (5.7.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Konferansta Son Sözlerimiz”.
• GEVHER, Ziya, (9.7.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Sulha Doğru Mu?”.
• GEVHER, Ziya, (10.7.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “İmzayı Men Eden Sebepler”.
• GEVHER,  Ziya,  (11.7.1923).  Hâkimiyet‐i  Milliye,  “Son  Oyun  Mu?  Buna  Aldanama‐ yız ”.
• GEVHER, Ziya, (13.7.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Hayati Bir İhtilaf Noktası”.
• GEVHER, Ziya, (16.7.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Maskeler Atıldıktan Sonra”.
• GEVHER, Ziya, (17.7.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Yeniden Müzakere”.
• GEVHER, Ziya, (18.7.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Beklediğimiz Netice”.
• GEVHER,  Ziya,  (20.7.1923).  Hâkimiyet‐i  Milliye,  “Dokuz  Senelik  Mücadeleden  Son‐ ra”.
• GEVHER, Ziya, (31.7.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Mücahedelerin Hissesi”.
• GEVHER,  Ziya,  (1.8.1923).  Hâkimiyet‐i  Milliye,  “Memleket  ve  Gençliği  Kurtarmak  İçin”.
• GEVHER, Ziya, (3.8.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Yapmak ve Tutmak”.
• GEVHER, Ziya, (7.8.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Daimi Bir Tehlike”.
• GEVHER, Ziya, (9.8.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Üçüncü Muahede”.
• GEVHER, Ziya, (12.8.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “İkinci Devreye Girerken”.
• GEVHER, Ziya, (13.8.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Lozan Kahramanlarına Karşı”.
• GEVHER, Ziya, (15.8.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Büyük Gazinin Hitabesi Önünde”.
• GEVHER, Ziya, (21.8.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Ankara ve Ankaralıların İstidadı”.
• GEVHER, Ziya, (26.8.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “26 Ağustos”.
• GEVHER,  Ziya,  (28.8.1923).  Hâkimiyet‐i  Milliye,  “Kararlarda  Muhassala‐i  Muhake‐ me”.
• GEVHER, Ziya, (29.8.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Biz Ankaralıların Cevabı”.
• GEVHER, Ziya, (30.8.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Hayati Bir Nokta”.
• GEVHER, Ziya, (3.9.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Bir Avrupa Hadisesi”.
• GEVHER, Ziya, (4.9.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Müdhiş Bir İsraf Yatağı”.
• GEVHER, Ziya, (5.9.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Say’ın Semeredâr Olması İçin” ”.
• GEVHER, Ziya, (7.9.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Hükümetin Programı”.
• GEVHER, Ziya, (10.9.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Zabitlerimizin Maaşları”.
• GEVHER, Ziya, (11.9.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Mübadele Müşkülleri”.
• GEVHER, Ziya, (13.9.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Küçücük Tabutlar Önünde”.
• GEVHER, Ziya, (18.9.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Akdeniz’de”.
• GEVHER, Ziya, (19.9.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Muhalefet Meselesi”.
• GEVHER, Ziya, (20.9.1923). Hâkimiyet‐i Milliye, “Balkanlar’da Endişe”.
• SADAK, Necmeddin Sadık, (17.1.1928). Akşam, “Bir Hadise Münasebetiyle”.
• SAFA, Peyami, (19.5.1939). Cumhuriyet, “Bütçe Hassasiyeti”.
• ÖNCÜ, Ali Servet, (2009). A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, “İstanbul’da Mütareke Dönemi Yedek Subay Teşkilatlanmaları”, Cilt 16, Sayı 40, Erzurum.
• Atatürk 19 Yıl Önce Bugün Ankara’ya Gelmişlerdi, (1938). Ankara Halkevi Yay., Anka‐ ra, Ulus Basımevi.
• BARUTÇU,  Faik  Ahmet,  (2001).  Siyasi  Hatıralar  Milli  Mücadeleden  Demokrasiye,  II. Cilt, 21. Yüzyıl Yay., Ankara.
• BERKES,  Niyazi,  (2005).  Unutulan  Yıllar,  yay.  Haz.  Ruşen  Sezer,  3.  Baskı,  İstanbul, İletişim yayınları.
• GUGLİELMO, Ferrero (1339). Medeniyet‐i Kadimenin Zevali, Çev. Ziya Gevher, İstanbul Matbaa‐i Amire, Maarif Vekâleti Neşriyatı.
• GÜNEŞ,  İhsan (2001). Türk Parlamento Tarihi, TBMM V. Dönem (1935‐1939), II. Cilt, TBMM Vakfı Yay., Ankara.
• KANSU, Mazhar Müfit, (1986). Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, 2. Baskı, II. Cilt, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• KOÇ, Bekir vd., (2013). Bozkırdan Sanayinin Başkentine: Ankara Sanayi Tarihi, Ankara, Ankara Sanayi Odası Yayını.
• KOÇAK, Cemil, (1986). Türkiye’de Milli Şef Dönemi (1938‐1945), Ankara, Yurt Yay.
• ÖZTÜRK, Kazım, (1995). Türk Parlamento Tarihi, TBMM 3. Dönem (1927‐1931), III. Cilt, Ankara, TBMM Vakfı Yay.
• ŞAPOLYO, Enver Behnan, (1971). Türk Gazetecilik Tarihi ve Her Yönü İle Basın, İstanbul, Güven Matbaası.
• TURAN, Şerafettin, (1996). Türk Devrim Tarihi, Yeni Türkiye’nin Oluşumu (1923‐1938), 3. Kitap, 2. Bölüm, Bilgi Yay., Ankara.