OSMANLI İMPARATORLUĞU’NUN 17. YÜZYILDAKİ ‚ALACAKARANLIĞINDAN‛ BİR KESİT: TRABZON SUBAŞILARININ YERELLEŞMESİ

Yıl 2016, Sayı: 40, 135 - 149, 28.11.2016

Turan Açık

https://doi.org/10.21563/sutad.270108

Cited By: 1

Öz

‚Klasik‛ dönemde merkezden atanan subaşıların yerini 17. yüzyılda sancakbeyiler ve beylerbeyiler tarafından atanan subaşılar almıştı. Bu durum subaşılık bağlamında nisbî bir yerelleşmeyi beraberinde getirmişti. Subaşı olarak atandıkları şehirler ile sosyo-ekonomik bağları olan bu yeni vazifeliler, söz konusu yerellikten kaynaklanan iktisadî muhtevaları ile geleneksel Osmanlı siyaset pratiğinden farklı bir görünüme işaret ediyorlardı. İltizâm üzere verilen ve gittikçe daha çok malî bir görev haline gelen subaşılığın bu yeni muhtevası, şehirle olan münasebetinde ‚salgunlar‛ şeklinde tezahür ediyordu. İşte 17. yüzyılın ilk yarısında Trabzon’daki subaşıların konu edinildiği bu yazıda, bilhassa şer‘iyye sicilleri üzerinden bu yeni subaşıların çalışma biçimleri örneklendirilmek istenmiştir. Bu şekilde 17. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun içerisinden geçtiği ‚alacakaranlığın‛ aydınlatılmasında küçük bir katkı yapmak hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı İmparatorluğu, Trabzon, subaşı, beylerbeyi, iltizâm

A CROSS SECTION OF TWILIGHT OF OTTOMAN EMPIRE IN THE 17th CENTURY: DECENTRALIZATION OF “THE SUBAŞIS” OF TRABZON

Öz

In the 17th century, the ‚subaşı‛, who were appointed from the center in the "classic" period were replaced by the ‚subaşı‛s appointed by ‚sancakbeyi‛ and the ‚beylerbeyi‛. This situation ended up in a relative decentralization in the context of the subaşı. These new officers had socio-economic ties with the cities they were appointed as subaşı, which was substantially aberrant from the traditional Ottoman political practice. The position of subaşı became more and more financial, which was manifested in the form of ‚salgun‛ (a special tax collected in extraordinary times of deficit spending) in their relationship with the city. In this paper, which describes the subaşı in the 17th century in Trabzon, the work pattern of this new kind of subaşı was tried to be exemplified, depending on the knowledge obtained from the Sharia court records. By this way, we intended to make a small contribution to the enlightenment to the "twilight" period of the Ottoman Empire in the 17th century.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Trabzon, subaşı, beylerbeyi, tax farming

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi
• İbnülemin Adliye, Dosya No: 1, Gömlek No: 13.
• Mühimme Defterleri, no: 80.
• Şer‘iye Sicilleri
• Amasya Şer‘iye Sicilleri, no: 1, 2.
• Trabzon Şer‘iye Sicilleri, no: 1820-6, 1821, 1821-4, 1822, 1824, 1825, 1826, 1827, 1828, 1830, 1831.
• Telif Eserler
• ABOU-EL-HAJ, Rifaat Ali (1974), ‚The Ottoman Vezir and Paşa Households 1683-1703: A Preliminary Report‛, Journal of the American Oriental Society, Vol. 94, No. 4, s. 438-447.
• AÇIK, Turan (2015), ‚Medine-i Amasya Sâkinlerinden Kapıkulu Sipâhileri: 17. Yüzyılın İlk Yarısında Amasya’da Sosyo-Politik Hayata Bir Bakış‛, Turkish Studies, C. 10/1, s. 1-46.
• AKDAĞ, Mustafa (1947), ‚Yeniçeri Ocak Nizamının Bozuluşu‛, AÜ DTCF Dergisi, C. V/3, s. 291-313.
• AKDAĞ, Mustafa (1999), Türkiye’nin İktisadî ve İctimaî Tarihi (1453-1559), C. II, Ankara: Barış Yayınları.
• AKÖZ, Alaaddin-İbrahim Solak (2003), ‚Osmanlı Taşra Yönetimi ve 16. Yüzyılda Maraş Kazâsı Yöneticileri,‛ S.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 9, s. 29-45.
• Aşıkpaşazâde (1949), Tevârih-i Âl-i Osman, (Osmanlı Tarihleri I’in içinde), (haz. Nihal Atsız), İstanbul: Türkiye Yayınevi.
• BOURDIEU, Pierre (2015), Devlet Üzerine: Collége de France Dersleri (1989-1992), (çev. Aslı Sümer), İstanbul: İletişim Yayınları.
• BRUMMET, Palmira (2012), ‚Osmanlıları Akdeniz Dünyasına Yerleştirmek: Ekâbir ve Kapılar Meselesi‛, Hakim Paradigmaların Ötesinde: Rifa’at Abou-El-Haj’a Armağan, (der. Donald Quatert-Baki Tezcan/çev. Aytek Sever), Ankara: Tan Kitabevi Yayınları, s. 105-124.
• CEZAR, Mustafa (2013), Osmanlı Tarihinde Levendler, Ankara: T.T.K. Yayınları.
• ERGENÇ, Özer (2012), XVI. Yüzyılda Ankara ve Konya, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• ERGENÇ, Özer (2013), ‚Osmanlı Klasik Dönemindeki ‘Eşraf ve Ayan’ Üzerine Bazı Bilgiler‛, Osmanlı Tarihi Yazıları: Şehir, Toplum, Devlet, (Haz. Derya Önder), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, s. 383-395.
• ERGİN, Osman Nuri (1995), Mecelle-i Umûr-ı Belediyye, C. II, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları.
• FAROQHI, Suraiya (2004), ‚Krizler ve Değişim 1590-1699‛, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, C. II, (Ed. Halil İnalcık-Donald Quataert), İstanbul: Eren Yayınları, s. 545-757.
• GENCER, Bedri (2015), ‚Türkiye’nin İslamist ve Post-İslamist Dönüşümü Üzerine‛, Notlar Kuram ve Düşünce Dergisi, S. 3, s. 20
• GENÇ, Mehmet (2000), ‚İltizam‛, D.İ.A., C. 22, İstanbul, s. 154-158.
• GENÇ, Mehmet (2002), Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• İbn Haldun (2009), Mukaddime, C. I-II, (Haz. Süleyman Uludağ), İstanbul: Dergâh Yayınları.
• İLGÜREL, Mücteba (1981), ‚XVII. Yüzyıl Balıkesir Şer‘iyye Sicillerine Göre Subaşılık Müessesesi‛, VIII. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara: T.T.K. Yayınları, s. 1275-1281.
• İLGÜREL, Mücteba (2009), ‚Subaşı‛, D.İ.A., C. 37, İstanbul, s. 447-448.
• İNALCIK, Halil (2000a), ‚Adâletnâmeler‛, Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adâlet, İstanbul: Eren Yayıncılık, s. 75-190.
• İNALCIK, Halil (2000b), Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, C. I, İstanbul: Eren Yayınları.
• İNALCIK, Halil (2004), Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ (1300-1600), (Çev. Ruşen Sezer), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları
• İNALCIK, Halil (2015), Kuruluş ve İmparatorluk Sürecinde Osmanlı: Devlet, Kanun, Diplomasi, İstanbul: Timaş Yayınları.
• İNAN, Kenan (2004), ‚Trabzon’da Yönetici Yönetilen İlişkileri (1643-1656)‛, Osmanlı Araştırmaları – The Journal of Ottoman Studies,
• XXIII, Prof. Dr. Nejat GÖYÜNÇ’e Armağan-2, s. 23-60.
• KAFADAR, Cemal (1995), Between Two Worlds: The Construction of the Ottoman State, California: University of California Press.
• KOLÇAK, Özgür (2012), XVII. Yüzyıl Askerî Gelişimi ve Osmanlılar: 1660-64 Osmanlı Avusturya Savaşları, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Doktora Tezi).
• KUNT, Metin (1977), ‚Müteşebbis Bir Osmanlı Veziri: Derviş Mehmed Paşa‛, Toplum ve Bilim, S. 2, s. 47-64.
• KUNT, İ. Metin (1978), Sancaktan Eyalete: 1550-1650 Arasında Osmanlı Ümerası ve İl İdaresi, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
• LEWIS, Bernard (1958), ‚Some Reflections on the Decline of the Ottoman Empire‛, Studia Islamica, No. 9, s. 111-127.
• NEUMANN, Christoph K. (1999), ‚Devletin Adı Yok-Bir Amblemin Okunması‛, Cogito Osmanlılar Özel Sayısı, S. 19, s. 269-280.
• OĞUZOĞLU, Yusuf (2005), Osmanlı Devlet Anlayışı, İstanbul: Eren Yayınları.
• ÖĞÜN, Süleyman Seyfi (2006), Gündelik Hayatın Kültürel Yansımaları, Bursa: Alfa Aktüel Yayınları.
• ÖZEL, Oktay (2006), ‚Modern Osmanlı Tarihyazımında ‘Klasik Dönem’: Bir Eleştirel Değerlendirme‛, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, S. 4, s. 273-294.
• ÖZKAYA, Yücel (1085), XVIII. Yüzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• ÖZVAR, Erol (2013), ‚Voyvoda‛, D.İ.A., C. 43, İstanbul, s. 129-131.
• ÖZCAN, Abdülkadir (haz.) (2003), Kânunnâme-i Âl-i Osman (Tahlil ve Karşılaştırmalı Metin), İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• PAKALIN, M. Zeki (1983), Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. 3, İstanbul: M.E.B. Yayınları.
• SAHİLLİOĞLU, Halil (1966), ‚Bolu Subaşılığı‛, Çele, S. 31, s. 17-19, 35.
• ŞAKUL, Kahraman (2012), ‚Bir Çalıştayın Ardından-17. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu: Kriz ve Dönüşüm (İstanbul, 31 Mayıs-2 Haziran 2012)‛, Toplumsal Tarih, S. 223, s. 22-37.
• TEZCAN, Baki (2010), The Second Ottoman Empire: Political and Social Transformation in the Early Modern World, New York: Cambridge University Press.
• YILMAZ, Fikret (2012), ‚Zina ve Fuhuş Arasında Kalanlar: Fahişe, Subaşıya Karşı‛, Toplumsal Tarih, S. 220, s. 22-31.
• YÜCEL, Yaşar (1974), ‚Osmanlı İmparatorluğunda Desantralizasyona Dair Genel Gözlemler‛, Belleten, C. XXXVIII, S. 42, s. 657-708.