ÂŞIK TARZI YER İLE GÖK DESTANLARININ İCRÂ BAĞLAMINDA İŞLEVSELLİĞİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2018, Sayı: 44, 43 - 56, 10.01.2019

Erhan Çapraz

https://doi.org/10.21563/sutad.511039

Cited By: 1

Öz

Yer ve gök, Türk kozmogonisinde dikotomik tasavvurun temel unsurlarını teşkil etmektedir. Bu tasavvurun -tespit edebildiğimiz kadarıyla- ilk örneklerine XVII. yüzyılda rastladığımız âşık tarzı yer ile gök destanlarında da “tipikleştirilerek” aktarıldığını görmekteyiz. Bu tipikleştirmede doğal olarak İslâmiyet’in getirmiş olduğu inanış ve değerler ön plandadır. Diğer taraftan destanlarda “münazara”nın egemen olması destanların icrâ bağlamında daha da işlevsellik kazanmasını sağlamıştır. Yani taraflarını yer ile göğün teşkil ettiği diyaloğa dayalı anlatım tarzı, Türkler açısından bugün de geçerli olan mücadelenin (savaş) kodlarını da bünyesinde barındırmaktadır. Kanatimizce referans alınan bağlamını savaşların teşkil ettiği bu destanlar, âşıkların icrâlarıyla, yani dinleyiciyle kurulan yüz yüze iletişime bağlı gerçekleşen fasıllar sayesinde önemli işlevleri yerine getirmiştir. Öncelikle, destanlarda yaşam döngüsünün sürekliliğini temsil eden bahar-kış, yer-gök gibi figürler, insanların dirilişe (ahiret) olan bağlılıklarının zinde kalmasını sağlamıştır. Ayrıca bu figürler içte ve dışta bir bütünlük durumu yaratarak ulusal bilincin de tesisini kolaylaştırmıştır. Diğer taraftan destanlar, dinî ve ahlâkî değerleri güncelleyerek insanların eğitimine dönük informal bir eğitim kanalı açarken aynı zamanda gerileme dönemiyle birlikte cephede sürekli ihtiyaç duyulan insan gücünün iman gücüyle bütünleşmesini de tesis etmiştir. Dolayısıyla yazıda mevcut yer ile gök destanlarından hareketle bu bütünleşmenin kodları çözümlenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Âşık tarzı yer ile gök destanları, münazara, mücadele (savaş), icrâ bağlamı, yer ve gök.

Kaynakça

• AKYÜZ, Hasan (1960), “Bir Cönk’ten: Yer ile Gök Destanı. Türk Folklor Araştırmaları”, 131: 2173.
• ARSLAN, Mustafa (2015), “Kültürel Belleğin Uzman Taşıyıcıları Olarak Âşıklar”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 15/1: 1-6.
• ARTUN, Erman (2009), “Destan Söyleme Geleneğinde Âşık Talibi’nin Yeri”, Tarihi ve Kültürüyle Zile Sempozyumu Bildirileri, Zile: Zile Belediyesi Kültür Yay.: 36-46.
• ASSMANN, Jann (2015), Kültürel Bellek, (çev. Ayşe Tekin), İstanbul: Ayrıntı Yay.
• AŞE III: Ahmet Şükrü Esen Defterleri, 3 numaralı defter, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı: Pertev Naili Boratav Arşivi.
• AŞE XXVI: Ahmet Şükrü Esen Defterleri, 26 numaralı defter, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı: Pertev Naili Boratav Arşivi.
• BASCOM, William R. (2014), “Folklorun Dört İşlevi”, (çev. Ferya Çalış), Halk Biliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 2, (hzl. M. Öcal Oğuz, Selcan Gürçayır Teke), Ankara: Geleneksel Yay.: 71-87.
• BAŞGÖZ, İlhan (1986), “Hikâye Anlatan Âşık ve Dinleyicisi”, Folklor Yazıları, İstanbul: Adam Yay.: 49-137.
• BORATAV, P. Naili (2012), Türk Mitolojisi / Oğuzların - Anadolu, Azerbaycan ve Türkmenistan Türklerinin Mitolojisi, (çev. Recep Özbay), Ankara: BilgeSu Yay.
• [BÖLÜKBAŞI], Rıza Tevfik (2001a), “Merdâne Türküler ve Destanlar”, Rıza Tevfik’in Tekke ve Halk Edebiyatı İle İlgili Makaleleri, (hzl. Abdullah Uçman), İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yay.: 398-403.
• [BÖLÜKBAŞI], Rıza Tevfik (2001b), “Destanlarımız”, Rıza Tevfik’in Tekke ve Halk Edebiyatı İle İlgili Makaleleri, (hzl. Abdullah Uçman), İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yay.: 404-409.
• CAMPBELL, Joseph (2013), Kahramanın Sonsuz Yolculuğu, (çev. Sabri Gürses), İstanbul: Kabalcı Yay.
• CONNERTON, Paul (1999), Toplumlar Nasıl Anımsar?, (çev. Alâeddin Şenel), İstanbul: Ayrıntı Yay.
• Cönk, Millî Kütüphane, Millî Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, No: 06 Mil Yz Cönk 50, vr. 9b-12b.
• Cönk, Millî Kütüphane, Millî Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, No: 06 Mil Yz Cönk 64, vr. 14a-15b.
• Cönk, Millî Kütüphane, Millî Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, No: 06 Mil Yz Cönk 269, vr. 23a-25b.
• ÇAPRAZ, Erhan (2018a), “Âşık Tarzı Yer ile Gök Destanlarının Kökeni Üzerine Bir İnceleme”, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi (SEFAD), 39: 105-118.
• ÇAPRAZ, Erhan (2018b), “‘Mücadele’den ‘Münazara’ya: Türk Edebiyatında Münazaranın Kaynağına Dair İçtimai Bir Bakış”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi (TUDED), 58: 21-41.
• ÇOBANOĞLU, Özkul (2000), Âşık Tarzı Kültür Geleneği ve Destan Türü, Ankara: Akçağ Yay.
• DİRİÖZ, Meserret (1980), “Türk Edebiyatında Münazâra”, Millî Kültür, C II (1): 20-22.
• ELÇİN, Şükrü (1993), Halk Edebiyatına Giriş, Ankara: Akçağ Yay.
• ELÇİN, Şükrü (1998), Gevherî Divânı, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yay.
• ELİADE, Mircea (1994), Ebedi Dönüş Mitosu, (Çev.: Ü. Altuğ), Ankara: İmge Kitabevi Yay.
• ESEN, A. Şükrü (1991), Anadolu Destanları, (hzl. P. N. Boratav). İstanbul: Kültür Bakanlığı Yay.
• ESİN, Emel (2001), Türk Kozmolojisine Giriş, İstanbul: Kabalcı Yay.
• FERRİS, William J. (1997), “Halk Şarkıları ve Kültür: Charles Seeger ve Alan Lomax”, (çev. F. Gülay Mirzaoğlu), Millî Folklor, 34: 87-93.
• GÖRKEM, İsmail (2009), Dünden Bugüne ‘Türk Sözel Edebiyatı’: Değişim ve Dönüşüm, A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 39: 411-422.
• GÜNAY, Umay (1995), “Ritüeller ve Hıdrellez”, Millî Folklor, 26: 2-3.
• KARASOY, Yakup – YAVUZ, Orhan (2015), Âşık Ömer Divanı, Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yay.
• [KÖPRÜLÜ] Köprülüzâde M. Fuad (1914a), “Destânlarımız”, İkdam, 31 Mart 1914.
• [KÖPRÜLÜ] Köprülüzâde M. Fuad (1914b), “Saz Şâirleri 6- Âşık Teşkilatı ve Âşık Fasılları”, İkdam, 25 Nisan 1914.
• KÖPRÜLÜ, M. Fuad (2003), Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara: Akçağ Yay.
• KÖKSAL, M. Fatih (2006), “Münazara (Türk Edebiyatı)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,C. 31, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.: 580-581.
• Mecmûʻa-i Eşʻâr, Millî Kütüphane, Millî Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, No: 06 Mil Yz A 4592, vr. 48a-50b.
• ONG, Walter J. (2007), Sözlü ve Yazılı Kültür / Sözün Teknolojileşmesi, (çev. Sema Postacıoğlu Banon), İstanbul: Metis Yay.
• SANDNER, Donald F. (1970), “Analitik Psikoloji ve Şamanlık”, Kutsal Miras / Yılanın Biri Beni Şaman Yoluna Çağırıyor, (çev. Nur Yener), İstanbul: Okyanus Yay.
• SEVENGİL, Refik Ahmet (2014), İstanbul Nasıl Eğleniyordu?, İstanbul: Alfa Basım Yayım.
• SUNAR, Mahmut (1963), Yerle Göğün Davası, Samsun: Örnek Matbaası.
• TEZCAN, Nuran (1983), “Lâmiʻî’nin Gûy u Çevgân’ından İki Münazara”, Belleten, (1980-1981): 49-63.
• ÜÇÜNCÜ, Kemal, (2012), “Mehmed Esad Serezli’nin Kayıt ve Tanıklığıyla Serez Yöresi Türk Kültür Geleneği”, Türkbilig, 24: 187-208.
• ÜLKEN, H. Ziya (2017), “Türk Kozmogonisi”, Anadolu Kültürü Üzerine Makaleler, (hzl. G. Ülken), Ankara: Doğu Batı Yay.: 231-272.
• YARDIMCI, Mehmet (1989), Zileli Âşık Tâlibî, İstanbul: İnanç Yay.
• YILDIRIM, Dursun (2000), “Türk Sözel Kültüründe Süreklilik <Osmanlı Hanedanlığı Döneminden Cumhuriyete>”, Türkbilig, 2000/1: 32-45.
• YÜCEL, Ayşe (2000), “Türk Edebiyatında Münâzara ve Şenlik’in Münâzaraları”, Âşık Şenlik Sempozyumu Bildirileri, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.: 279-292.