YÛSUF HÂLİS’İN “VATAN KASİDESİ”NDE DİVAN EDEBİYATINA YÖNELİK ELEŞTİRİLER

Yıl 2019, Sayı: 46, 55 - 74, 31.08.2019

Metin Oktay

https://doi.org/10.21563/sutad.636634

Öz

İlk örnekleri XIII. yüzyılda görülmeye başlayan divan edebiyatı altı yüzyıllık bir hayatiyetten sonra XIX. yüzyıldan itibaren çözülerek ömrünü tamamlamıştır. Tanzimat’ın ilanından sonra Osmanlı Devleti’nin yönünü Batıya çevirmesiyle dönemin yenilikçi aydınları tarafından divan edebiyatı ağır eleştirilere maruz kalmıştır. Kuralcı yapısı, tutucu geleneği, dilinin ağırlığı, hakikate ilgisizliği, toplumsal meselelere kayıtsızlığı, duygu, düşünce ve hayal dünyasının kapalılığı iddiaları bu eleştirilerin merkezini oluşturur. Edebiyat çevreleri divan edebiyatına yöneltilen bu itirazların ilk olarak Namık Kemal’in 1866 yılında Tasvîr-i Efkâr gazetesinde yayımlanan “Lisân-ı Osmânî’nin Edebiyatı Hakkında Bazı Mülâhazâtı Şâmildir” adlı makalesiyle başladığını ifade ederler. Bununla birlikte Türk edebiyatının ihmal edilmiş şairlerinden Yûsuf Hâlis tarafından 1854’de yazılan “Şeh-nâme- i Osmânî” adlı eserde yer alan 102 beyitlik “Vatan Kasidesi”nin 48-71. beyitleri arası toplam 25 beyitte divan edebiyatına karşı ağır tenkitler/ithamlar bulunmaktadır. Başka bir deyişle Yûsuf Hâlis, Namık Kemal’den yaklaşık olarak 22 yıl önce divan edebiyatını sert bir dille eleştirmiştir. Ona göre eski edebiyat şairleri kaside ve gazellerini menfaatleri için yazmışlardır; şiirlerinde sürekli sevgiliyi, parayı, üst tabakayı dikkate almışlardır; methettikleri şahsiyetleri şiirlerinde göklere dek çıkarmışlardır; hep mecazi aşk vadisinde dolaşmışlar; divanlarını sümbül, gül, sevgili ve şarapla doldurmuşlardır; tuhaf sözlerle şiirlerini gösterişe boğmuşlardır; Türkçeyi Arapça ve Farsça kelimelerle doldurmuşlardır. Yûsuf Hâlis bu eleştirilerinin ardından “Vatan Kasidesi”nde ideal bir şairde ve şiirde bulunması gereken özelliklere değinmektedir. Ona göre şairler, şiirlerinde “vatan” gibi kutsal bir konuya da yer vermelidir. Vatan temalı şiirleri okuyan çocukların karakteri olumlu yönde şekillenir. Şiirlerin terbiye edici özelliği olmalıdır. Devlete ve millete katkı sağlamalıdır. Taş kalplilerinin vicdanına bile tesir etmelidir. Vatanda yaşayan hem bilgisize hem de âlime seslenmelidir. Kötü işleri ayıplamalı, iyi işleri övmelidir. Hz. İsa gibi cansız bedenlere hayat vermeli, şiirleriyle Hz. Musa’nın ejdere dönüşen asası gibi okuyanı hareketlendirmelidir.

Bu çalışmada Yûsuf Hâlis’in “Vatan Kasidesi”nde divan şiirine ve divan şairlerine yönelik görüş, düşünce ve eleştirilerinin bulunduğu beyitler yer yer Namık Kemal’in “Lisân-ı Osmânî’nin Edebiyatı Hakkında Bazı Mülâhazâtı Şâmildir” adlı makalesine atıflar yapılarak irdelenmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Yûsuf Hâlis, Vatan Kasidesi, Eleştiri, Tanzimat Edebiyatı, Divan Edebiyatı

Kaynakça

• AHMED LÛTFÎ EFENDİ, (1999), Vak’anüvîs Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi IV-V, (ed. Nuri Akbayar), İstanbul: Tarih Vakfı-Yapı Kredi Yayınları.
• AHMED LÛTFÎ EFENDİ, (1999), Vak’anüvîs Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi VI-VII-VIII, (Ed. Nuri Akbayar), İstanbul: Tarih Vakfı-Yapı Kredi Yayınları.
• AKÜN, Ömer Faruk (1976), “Nâmık Kemal’in Kitap Halindeki Eserlerinin İlk Neşirleri”, Türkiyat Mecmuası, C. XVIII: 1-78.
• AKÜN, Ömer Faruk (1977), “Tanzimat Edebiyatı Sözü Ne Dereceye Kadar Doğrudur?”, I, Kubbealtı Akademi Mecmuası, yıl 6: 15-37.
• AKÜN, Ömer Faruk (1990), “Bir Türk Edebiyatı Tarihi Yazmak Mümkün müdür?”, Dergah Mecmuası, S. 1/1: 12-13/18-19.
• AKÜN, Ömer Faruk (2015), Divan Edebiyatı, İstanbul: İsam Yayınları, 3. Basım.
• AKÜN, Ömer Faruk (2006), Nâmık Kemal, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 32, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• BİLİM, Cahit (1990), “Tercüme Odası”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, S. 1: 29-43
• BALCI, Sezai (2006), Osmanlı Devleti’nde Tercümanlık ve Bab-ı Ali Tercüme Odası, Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmış doktora tezi)
• BİRİNCİ, Necat (1998), “Namık Kemal’den Önce Şiirimizde Vatan Teması Üzerine”, Namık Kemal Sempozyumu Bildirileri, (Hzl. Metin Akar vd.), Kıbrıs: Doğu Akdeniz Üniversitesi Fen ve Edebiyat Fakültesi Yayınları: 47-58.
• BURSALI, Mehmed Tahir (1972), Osmanlı Müellifleri, C. 2, (Hzl. A. Fikri Yavuz-İsmail Özen). İstanbul: Meral Yayınevi. Cerîde-i Havâdis, 1272 Safer 19 (1855 Ekim 31), S: 762
• CEYHAN, Âdem (2010), Nâbi’nin Şiiri ve Diğer Edebî Konular Hakkındaki Görüşleri, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 5: 1-34.
• DİLÇİN, Cem (2003), “Cumhuriyet’in 80. Yılında Divan Şiiri Üzerine Düşünceler,” Türkoloji Dergisi, XVI (2): 3-21.
• DİZDAROĞLU, Hikmet, (1978), “Namık Kemal Üzerine Notlar”, Türk Dili, C. XXXVIII ( 327): 661-672.
• ERBAY, Erdoğan (1997), Eskiler ve Yeniler: Tanzimat ve Servet-i Fünun Neslinin Divan Edebiyatına Bakışı, Erzurum: Akademik Araştırmalar.
• ERCİLASUN, Bilge (1998), Servet-i Fünun’da Edebî Tenkit, İstanbul: MEB Yayınları.
• Fatin Davud, Hatimetü’l-eş’âr, (hzl. Ömer Çiftçi). Kültür Bakanlığı e-kitap. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10736,metinpdf.pdf?0 (erişim tarihi: 20.12.2018)
• GÖLPINARLI, Abdülbaki (1945). Divan Edebiyatı Beyanındadır. İstanbul: Marmara Kitabevi.
• ILICAK, Nafiz ve diğer (1980). Birinci Millî Türkoloji Kongresi (İstanbul, 6-9 Şubat 1978) Tebliğler, İstanbul: Kervan Yayınları.
• İNAL, İbnü’l-Emin Mahmud Kemal (2000), Son Asır Türk Şairleri, İstanbul: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• İNALCIK, Halil (2003), Şâir ve Patron. Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• KAHRAMAN, Mehmet (1996), Divan Edebiyatı Üzerine Tartışmalar, İstanbul: Beyan Yayınları.
• KAPLAN, Mehmet vd. (1978), Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi II (1865-1876), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• KIRBIYIK, Mehmet (2007), Yûsuf Hâlis-Miftâh-ı Lisân Manzum Fransızca-Türkçe Sözlük, İstanbul: Beşir Kitabevi.
• KIRBIYIK, Mehmet (2009), “Kıyâfet-nâme-i Cedîde Hakkında”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (Prof. Dr. Hüseyin Ayan Özel Sayısı), 39: 793- 813.
• KIRBIYIK, Mehmet (2012), “Sulh-nâme-i Hâlis’e Göre Kırım Savaşı”, III. Uluslararası Ukrayna’da Türkçe Konuşan Halklar Sempozyumu (18-22 Eylül 2012 Kiev), 245-254, Kiev 2012.
• KIRZIOĞLU, M. Fahrettin (1955), 100. Yıldönümü Dolayısıyla 1855 Kars Zaferi. İstanbul: Işıl Matbaası.
• KORTANTAMER, Tunca, (1999), “Türk Edebiyatında Gelenek ve Modernlik Tartışmaları Üzerine”, Kitap-lık, S. 38: 162-174
• KURNAZ, Cemal (1992), Bülbül, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi C. 6, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• LEVEND, Agâh Sırrı (1994), Divan Edebiyatı, Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar, İstanbul: Enderun Kitabevi.
• MACİT, Muhsin (2006), “Divan Edebiyatı Tartışmaları ve Gelenekten Yararlanma Sorunu,” Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim, Yıl: 7( 77-78): 20-32.
• Mehmed Süreyya (1996), Sicill-i Osmanî, Osmanlı Ünlüleri II, (hzl. Nuri Akbayar, Eski Yazıdan Aktaran Seyit Ali Kahraman). İstanbul: Tarih Vakfı.
• Mehmed Tevfîk (1290), Kâfile-i Şu’arâ, İstanbul.
• MENGİ, Mine (2010), “Divan Şiiri ve Bikr-i Mana”, Divan Şiiri Yazıları, Ankara: Akçağ Yayınları, 2. Baskı.
• MUTLU, Betül (2018), Tek Ateşten Gömlek, İki Ayrı Coğrafya: Ateşten Gömlek ve Zeynep Romanlarında Vatanın Temsili Olarak Kadın. “İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi” C. 7 (2): 684-694.
• NECATİGİL, Behçet (2006), “Ölümünün 430. Yıldönümünde Zâtî”, Düzyazılar I, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2. Baskı.
• OKAY, Orhan (2005), Batılılaşma Devri Türk Edebiyatı. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• ÖNERTOY, Olcay (1980), Edebiyatımızda Eleştiri Tanzimat ve Servet-i Fünun Dönemleri, Ankara: DTCF Yayınları.
• Özgül, M. Kayahan (2000). Arayışlar Devri Türk Şiiri Antolojisi. Ankara: Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları.
• ÖZGÜL, M. Kayahan (2006), Dîvan Yolu’ndan Pera’ya Selâmetle Modern Türk Şiirine Doğru, Ankara: Hece Yayınları.
• ÖZGÜL, M. Kayahan (2014), Kemâl'le İhtimâl: Nâmık Kemâl Şiirine Tersten Bakmak, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• PALA, İskender (1989), Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Ankara: Akçağ Yayınları.
• SÜTÇÜ, Tevfik (2004), Tanzimat Sonrası Türk Edebiyatı’nda Vatan Temi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlamamış doktora tezi).
• ŞENTÜRK, Ahmet Atillâ (2006), “Klasik Şiir Estetiği” (Oluşumu, Sınırları, Fikrî ve Felsefî Temelleri), Türk Edebiyatı Tarihi, C. I, (ed. Talât Sait Halman vd.), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• TANSEL, Fevziye Abdullah (1989), Mehmet Emin Yurdakul’un Eserleri I: Şiirler, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. Baskı.
• TUĞCU, Emine (2013), Osmanlı’nın Son Döneminde Şiir Eleştirisi, İstanbul: İletişim Yayınları, 2. Baskı.
• TUMAN, Mehmed Nâil (2001). Tuhfe-i Nâ’ilî, (hzl. Cemal Kurnaz, Mustafa Tatçı), C. I, Ankara: Bizim Büro Yayınları.
• ÜNAYDIN, Ruşen Eşref, (1972), Diyorlar ki, (hzl. Şemsettin Kutlu), Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı Kültür Yayınları.
• YAZAR, İlyas, Uslu Esra (2015). Divan Şairinin Padişah Algısı. Turkish Studies - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/8 Spring.
• YETİŞ, Kâzım (1996). Namık Kemal’in Türk Dili ve Edebiyatı Üzerine Görüşleri ve Yazıları, İstanbul: Alfa Yayınları, 2. Basım. Yûsuf Hâlis (yty), Kıyâfet-nâme-i Cedîde.
• Yûsuf Hâlis (1850). Miftâh-ı Lisân. İstanbul: Cerîde-i Havâdis Matbaası.
• Yûsuf Hâlis (1855/1856). Sulh-nâme-i Hâlis.
• Yûsuf Hâlis (1855). Şeh-nâme-i Osmânî. İstanbul: Cerîde-i Havâdis Matbaası.