BAKÜ’DE KOLERA SALGINI VE OSMANLI DEVLETİ’NİN BAŞVURDUĞU BAZI SIHHÎ UYGULAMALAR (1893-1894)

Yıl 2019, Sayı: 46, 303 - 316, 31.08.2019

Murat Ardıç

https://doi.org/10.21563/sutad.636868

Öz

XIX. yüzyılın ilk yarısında ortaya çıkan kolera, ani gelişen salgınlar halinde insanları tehdit etmiştir. Günümüzde de zaman zaman gelişen kolera salgınları, gerekli tedbirler alınmadığı takdirde toplu can kayıplarına sebebiyet verebilmektedir. Hindistan merkezli olarak ortaya çıkan hastalık, tüm dünyaya yayılmış ve savaşlardan çok daha fazla can aldığı dönemler olmuştur. Osmanlı topraklarında ilk defa 1822’de görülmüş, 1831’deki ilk karantina uygulamasının da temel sebebi yine bir kolera salgını olmuştur. Bu ölümcül hastalığın önlenmesi ve çabuk savuşturulmasında en önemli kriter ülkelerin gelişmişlik düzeyi olmuştur. Şehirleşme oranının artması, gerekli altyapı imkânlarının geliştirilememesi ve temiz su sıkıntısı gibi nedenler, salgınları tetikleyen önemli unsurlardandır. Göçler başta olmak üzere savaş ve ticaret gibi münasebetler de koleranın yayılıp ve salgın hâlini almasına sebep olan etkenlerdir. Bu anlamda komşu ülkeler arasındaki ilişkilerin yoğunluğu hastalığın salgın hâlini almasına da sebebiyet vermiştir. XIX. yüzyılın sonlarında İran yoluyla Rusya’nın Bakü şehrine ulaşan kolera salgını, oradan Batum’a ve Gümrü’ye sirayet etmiş ve Osmanlı Devleti’ni tehdit etmeye başlamıştır. Salgını ilk zamanlardan itibaren dikkatle takip eden Osmanlı Devleti ise önce ülke sınırları dışında bir takım tedbirler almaya çalışmıştır. Bakü’den gelenlerin muayene ve eşyaların kontrol ettirilerek karantina uygulamasına giden Osmanlı Devleti, bu amaçla Kavak ve Sinop Tahaffuzhanelerini kullanmıştır. Bölgeye derhal bir müfettiş gönderilerek durum tespiti yapılmıştır. Daha sonra Bakü’den Trabzon’a kadar uzanan sahillerde karantina uygulanmış ve bölgenin teftişi için Yalıköşkü Vapuru, Karadeniz’e gönderilmiştir. Sıhhiye Nezâreti gerekli önlemler için teyakkuza geçirilmiş ve Rusya ve Romanya sefaretleri ile Bulgaristan Emâreti uyarılmıştır. Bu çalışmada Bakü’de ortaya çıkan kolera salgınına karşı, Osmanlı Devleti’nin hangi tedbirlere başvurduğu arşiv belgeleri ışığında ortaya koymak amaçlanmaktadır. Ayrıca kolera tehlikesine karşı alınan tedbirlerin başta İstanbul olmak üzere Karadeniz’e kıyısı olan kentlerindeki halk üzerinde yarattığı etkileri de incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Kolera, Salgın, Osmanlı Devleti, Bakü, Karantina

Kaynakça

• Arşiv Vesikaları
• BOA, Bâb-ı Âli Evrak Odası (BEO), 23/1693.
• BOA, Bâb-ı Âli Evrak Odası (BEO), 26/1885.
• BOA, Bâb-ı Âli Evrak Odası (BEO), 29/2173.
• BOA, Bâb-ı Âli Evrak Odası (BEO), 30/2227.
• BOA, Bâb-ı Âli Evrak Odası (BEO), 30/2231.
• BOA, Dâhiliye Mektubî Kalemi (DH. MKT.), 1968/75.
• BOA, Dâhiliye Mektubî Kalemi (DH. MKT.), 1969/60.
• BOA, Dâhiliye Mektubî Kalemi (DH. MKT.), 1982/44.
• BOA, Hâriciye Paris Sefareti Evrakı (HR. SFR.4), 341/15.
• BOA, Hâriciye Paris Sefareti Evrakı (HR. SFR.4), 733/2.
• BOA, Hâriciye TH. (HR. TH.), 120/58.
• BOA, Hâriciye TH. (HR. TH.), 120/65.
• BOA, İrâde Husûsî (İ.HUS.), 1/6.
• BOA, Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı (Y. A. HUS.), 261/160.
• BOA, Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı (Y. A. HUS.), 262/75.
• BOA, Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı (Y. MTV.), 64/29.
• BOA, Yıldız Perakende Evrakı Askeri Maruzat (Y. PRK. ASK.), 83/60.
• Kitap ve Makaleler
• AYAR, Mesut (2007), Osmanlı Devleti’nde Kolera: İstanbul Örneği (1892-1895), İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• AYAR, Mesut (2008), “1893-94 İstanbul Kolera Salgınında Üsküdar”, Uluslararası Üsküdar Sempozyumu V (1-5 Kasım 2007), İstanbul: Üsküdar Belediyesi Yayınları, ss.627-648.
• ERAKSOY, Haluk (2011), “Beşinci Kolera Pandemisi (1881-1896): Geriye Ne Kaldı?”, Klimik Dergisi, C. 24, İstanbul: Türk Klinik Mikrobiyoloji ve İnfeksiyon Hastalıkları (Klimik) Derneği, ss.75-75.
• GÜLER, Çağatay (Edt.) (1997), Güneş Tıp Sözlüğü, Ankara: Güneş Kitabevi.
• KÂHYA, Esin – ERDEMİR, Ayşegül D. (2000), Osmanlıdan Cumhuriyete Tıp ve Sağlık Kurumları, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• KILIÇ, Orhan (2004), Genel Hatlarıyla Dünya’da ve Osmanlı Devleti’nde Salgın Hastalıklar, Elazığ: Fırat Üniversitesi Basımevi.
• KOCATÜRK, Utkan (1994), Açıklamalı Tıp Terimleri Sözlüğü, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• MOULİN, Anne Marie (1999), “Kentte Koruyucu Hekimlik: Pasteur Çağında Osmanlı Tıbbı 1887-1908”, Modernleşme Sürecinde Osmanlı Kentleri, Edt. Paul Dumont- François Georgeon, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, ss.169-193.
• NIKIFORUK, Andrew (2001), Mahşerin Dördüncü Atlısı: Salgın ve Bulaşıcı Hastalıklar Tarihi, Çev. Selahattin Erkanlı, İstanbul: İletişim Yayınları.
• PANZAC, Daniel (1997), Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba (170-1850), Çev. Serap Yılmaz, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• SARIYILDIZ, Gülden (1996), Hicaz Karantina Teşkilâtı (1865-1914), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• SARIYILDIZ, Gülden (1998), “Osmanlılar'da Hıfzıssıhha”, TDVİA, C.17, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, ss.319-321.
• SARI, Nil (1992), “Behçet Mustafa Efendi (1774-1834)”, TDVİA, C.5, İstanbul, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s.345.
• ŞİMŞEK, Fatma (2014), "19. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Liman Kentlerinde Karantina Uygulaması", Berna Türkdoğan Uysal Armağan Kitabı, Ankara: Sonçağ Yayınları, ss.399-412.
• UZEL, İlter (1999), “Osmanlı-Türk Tıbbı”, Osmanlı, C.8, Edt. Güler Eren, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, ss.485-489.
• YILDIRIM, Nuran (1985), “Tanzimattan Cumhuriyete Koruyucu Sağlık Uygulamaları”, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, C.5, İstanbul: İletişim Yayınları, ss.1320-1338.
• YILDIRIM, Nuran (1996), “1893 İstanbul Kolera Salgını İstatistikleri”, Tarih ve Toplum, S.25, İstanbul: İletişim Yayınları, ss.51-54.
• YILDIRIM, Nuran (2009), “Osmanlı Devleti’nde Kolera Aşısı”, Mostar, S.58, İstanbul: Mostar Basın Yayın, ss.48-51.
• YILDIRIM, Nuran (2010), “Salgın Afetlerinde İstanbul”, Afetlerin Gölgesinde İstanbul, Edt.Said Öztürk, İstanbul: İstanbul Kültür AŞ. Yayınları, ss.109-184.
• YILDIRIM, Nuran (2016), “İstanbul Boğazı’nda Karantina Uygulamaları”, Yeni Deniz Mecmuası, S.1, İstanbul: Kırmızı Kedi Yayınları, ss.45-61.
• ---------------(2011), Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.