DERLEME SÖZLÜĞÜ’NDE GEÇEN “SABAN” İLE İLGİLİ KELİMELER

Yıl 2019, Sayı: 47, 23 - 40, 19.12.2019

Mehmet Yastı

https://doi.org/10.21563/sutad.855730

Cited By: 1

Öz

İnsana özgü bir varlık olarak dil, geçmişten geleceğe kültürün en önemli aynası ve taşıyıcısıdır. Dil, içinde bulunulan coğrafyanın ve bu coğrafya üzerinde yaşayan milletin izlerini taşır. Dilin malzemesi olan sözvarlığına bakılarak bir milletin yaşayış şekli, dünya görüşü ve kültürü hakkında fikir sahibi olunabilir. Sözvarlığında görülen değişmeler o milletin yaşayış biçiminin, dünyayı algılayış şeklinin ve kültürünün de değiştiğinin göstergesidir. Günlük hayatta kullanıma giren her unsur beraberinde sözvarlığımıza yeni katkılar sunarken, hayatımızdan çıkan her unsur da beraberinde ona karşılık olan kelimelerin düşmesine sebep olur. Bunun en tipik örneklerinden biri de sabandır. Bir toprak işleme aleti olarak saban yakın zamana kadar tarımda ana toprak işleme aleti olarak kullanılırken teknolojinin gelişmesiyle bugün büyük oranda kullanımdan çıkmış, yerini daha mekanik aletlere bırakmıştır. Bu gelişme beraberinde saban ve sabanı oluşturan unsurlarla ilgili söz varlığının dilimizden düşme sürecini hızlandırmıştır. Bu bağlamda Türk Dil Kurumu tarafından hazırlanan Derleme Sözlüğü bugün standart yazı dilinde olmayan, unutulmaya yüz tutan kelimeleri barındırması açısından önemli bir kaynaktır. Bu çalışmada saban kelimesinin etimolojisi ile tarihi ve çağdaş lehçelerdeki kullanımı hakkında bilgi verildikten sonra Anadolu ağızlarındaki sabanla ilgili genel adlandırmalar, sabanı oluşturan temel parça ve kısımlarla ilgili adlandırma formlarına dair sözvarlığı ortaya konulmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Derleme Sözlüğü, Anadolu Ağızları, Saban

Kaynakça

• AKSAN, Doğan (1969), “Kelime Ölümü Olayı ve Türk Yazı Dilindeki Örneklerinde Arapça ve Farsça Unsurların Etkisi Üzerine Notlar”, Necati Lugal Armağanı: 97-108.
• ARGUNŞAH, Mustafa-GÜNER, Galip (2015), Codex Cumanicus, İstanbul: Kesit Yay.
• ATA, Aysu (1997), Naṣırü’d-din bin Burhânü’d-din Rabġuzī, Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā (Peygamberler Kıssası) I, Giriş-Metin-Tıpkıbasım, II. Dizin, Ankara: TDK Yay.
• ATALAY, Besim (hzl./1999), Divanü Lûgati’t-Türk Dizini, Ankara: TDK Yay.
• ATMACA, Emine (2018, Mayıs), “Antalya’nın Elmalı İlçesinin Köylerinde Kullanılan Tarım Alet İsimleri”, 4th Language, Culture, Literature Symposium, Akdeniz Universtiy Faculty of Letters Department of English Lnaguage and Literature.
• BANGUOĞLU, Tahsin (1974), Türkçenin Grameri, İstanbul: TDK Yay.
• BLÄSİNG, Uwe (1992), Armenisches Lehngut im Türkeitürkischen am Biepiel von Hemşin, Rodopi, Amsterdam-Atlanta: GA.
• BRENDEMOEN, Bernt (1999), “Doğu Karadeniz Ağızlarının Sözvarlığı ve Sözlükleri”, Kebikeç, 7-8: 77-83.
• CAFEROĞLU, Ahmet (1993), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, , İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Derleme Sözlüğü (1993), C. 1-12, Ankara: TDK Yay.
• DİLÇİN, Cem (1983), Yeni Tarama Sözlüğü, Ankara: TDK Yay.
• CLAUSON, Sir Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford.
• COŞAR, Mevhibe (2016), “Gümüşhane Ağızlarından Derlenmiş Deyimler Üzerine”, Mavi Atlas Gümüşhane Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Elektronik Dergisi, 6: 1-17.
• DANKOFF, Robert (1995), Armenian Loanwords in Turkish, Wiesbaden.
• DEMİR, Necati (2007), “Karadeniz Ağızlarında Kıpçak Türkçesi Özellikleri”, IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I 24-29 Eylül 2000, Ankara TDK Yay.
• ERDAL, Marcel (1991), Old Turkic Word Formation, C. 1-2, Wiesbaden.
• EREN, Hasan (1960), “Anadolu Ağızlarında Rumca, İslavca ve Arapça Kelimeler”, TDAY-B: 295-371.
• EREN, Hasan (1975, Mart), “Türkçede Rumca Alıntılar”, Türk Dili, XXXI, 282: 180-183.
• EREN, Hasan (1979), “Türklerde Ekinciliğin Gelişmesine Katkılar”, Türkoloji Dergisi, VIII: 1-29.
• EREN, Hasan (1999), Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, , Ankara: Bizimbüro Basımevi.
• EREN, Hasan (2004, Kasım), “Sapla Samanı Karıştırmak”, Türk Dili, Kasım 2004: 656-659.
• GÖMEÇ, Sadettin (1999), Kök Türk Tarihi, Ankara: Akçağ Yay..
• GÜL, Bülent (2004), Eski Türk Tarım Terimleri, Ankara: Hacettepe Ün. Sosyal Bilimler Ens. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• GÜLENSOY, Tuncer (2007), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, C. 2, Ankara: TDK Yay.
• GÜZEL, Ferdi (2019), Türkiye Türkçesi Ağızlarında Yapım Ekleri, Ankara: TDK Yay.
• KARAHAN, Leyla (1996), Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, Ankara: TDK Yay.
• NECİP, Emir Necipoviç (2013), Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK Yay.
• NDELYAYEV, V. M.-NASİLOV, D. M.-TENİŞEV E. R.-ŞÇERBAK A. M. (1969), Drevnetyurskiy Slovar, Leningrad. ÖGEL, Bahattin (1991), İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, 4. Baskı, Ankara: TTK Yay.
• ÖLMEZ, Mehmet (2006), “Türkiye’deki Ağız Çalışmalarının Sözlükleri ve İlk Ağız Sözlükleri”, Türk Dilleri Araştırmaları, 16: 205-210.
• ÖNER, Mustafa (2008), “Türkçede Rumca ve Yunanca Alıntılar Üzerine”, III. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı, Bilkent Üniversitesi-Lefke Avrupa Üniversitesi 25-28 Eylül 2008, Lefke Avrupa Üniversitesi Yay.: 293-299.
• ÖNER, Mustafa (2009), Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK Yay.
• ÖZÖNDER, Sema Barutcu (1998), “Yenisey Kitabeleri ve Yer-Sular”, Journal of Turkish Studies, vol. 22: 171-184.
• ÖZYETGİN, Melek (1996), Altınordu, Kırım ve kazan Sahasına Ait Yarlık ve Bitiklerin Dil ve Üslup İncelemesi, Ankara: TDK Yay.
• RÄSÄNEN, Martti (1969), Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Lexsika Societatis Fenno-Ugricae XVII/1, Helsinki.
• STAROSTİN, S.A.-DYBO, A.V.-MUDRAK, O. A. (2003), An Etymological Dictionary of Altaic Languages, Brill, Leiden-Boston.
• SEVORTYAN, E. V., Etimologiçeskiy Slovar Tyurkskiy Yazıkov, Moskova. I (1974), II (1978), III 1980), IV 1989), V (1997), VI (2000).
• ŞENOL, Sevgi (2015), Ardanuç Ağzı İnceleme-Derleme-Sözlük, Bursa.
• TAŞ, İbrahim (2009), Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı, Ankara: TDK Yay.
• TEKİN, Şinasi (1976), Uygurca Metinler II: Maytrısimit, Ankara: Atatürk Ün. Yay.: 263, Sevinç Matbaası.
• TEPELİ, Yusuf (hzl./2002), Dervīş Muhammed Yemīnī, Fazilet-nâme, , Ankara: TDK Yay..
• TEZCAN, Semih (1975-1976), “Eski Türkçede Buyla ve Baya Sanları Üzerine”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten: 53-69.
• TİETZE, Andreas (1999), “Wörterbuch der Griechischen, Slavischen, Arabischen und Persischen Lehnwörter im Anatolischen Türkisch (Anadolu Türkçesindeki Yunanca, İslavca, Arapça ve Farsça Ödünçleme Sözlüğü)”, (Der. Mehmet Ölmez), İstanbul: Simurg Yay.
• TİETZE, Andreas (2002), Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati A-E, C.1, İstanbul: Simurg Yay.
• TİETZE, Andreas (2009), Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati F-J, Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.
• TOK, Gökhan (2001, Eylül), Tarih Öncesi Orta Asya, Bilim ve Teknik: 92-96.
• TOKER, Mustafa (2017), “Saksı” Kelimesinin Kökeni Üzerine”, Sivas: Uluslararası Toprak Sempozyumu.
• TOPARLI, Recep- ÇÖGENLİ, Sadi- YANIK, Nevzat (hzl./2000), Kitāb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî, Ankara: TDK Yay.
• TOPARLI, Recep- VURAL, Hanifi- KARAATLI, Recep (2003), Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK Yay.
• TURAN, Fikret (2011), Eski Oğuzca Sözlük Bahşayiş Lügati, İstanbul: Bay Yay.
• Türk Lehçeleri Sözlüğü-I (1992), (hzl.) Komisyon, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
• TZİTZİLİS, Christos (1987), Griechisch Lehnwörter im Türkischen, Verlag Deb Terreichischen Akademie Der Wissenschaften Wine.
• ÜNLÜ, Suat (2013), Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Konya: Eğitim Yay.
• ----, (2012), Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü, Konya: Eğitim Yay.
• YÜCE, Nuri (1993), Mukaddimetü’l-Edeb (Hvârizm Türkçesi ile Tercümeli Şuster Nüshası), Ankara: TDK Yay. AHMET VEFİK PAŞA (1876), Lehçe-i Osmânî.