TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE DİLBİLİMSEL UZATIM ÖRNEĞİ OLARAK -(X)n-, -(X)l- ÇATI EKLERİNİN ÜST ÜSTE KULLANIMI

Yıl 2019, Sayı: 47, 53 - 72, 19.12.2019

Ahmet Turan Doğan

https://doi.org/10.21563/sutad.855748

Öz

Türkçede fiillere gelen -(X)n-, -(X)l- ekleri birden çok işlevi yerine getiren eklerdir. Bu eklerin geldiği fiilin cümledeki durumu, ekin işlevini belirlemede kıstas olarak kullanılmaktadır. Edilgenlik, dönüşlülük ve fiilden fiil yapma söz konusu eklerin çeşitli işlevlerindendir. Bu işlevlerden birini karşılamak için ekleneceği fiilin kök veya gövdesine göre -l- ve -n- eklerinden biri seçilmektedir. Dolayısıyla aynı işlevi karşılar bir biçimde üst üste kullanılmazlar. Ancak, Türkiye Türkçesindeki bazı örneklerde söz konusu eklerin aynı çatı işleviyle üst üste kullanıldıkları görülmektedir: de-n-i-l-, ko-n-u-l-, ye-n-i-l- gibi. Çalışmada söz konusu eklerin bu özelliği incelenmiştir. Bu durumun olası sebepleri bildirilmiş ve adlandırması üzerinde durulmuştur. Ayrıca, bu eklerin dildeki kullanım biçimlerinden, sıralarından ve işlevlerinden de örneklerle bahsedilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türkiye Türkçesi, edilgen çatı, dilbilimsel uzatım, ek yığılması

Kaynakça

• AKSAN, Doğan (1976), Sözcük Türleri I-II, (hzl. Sevgi Özel-Neşe Atabay, ed. Doğan Aksan), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• AKSAN, Yeşim (2012), ‚Construction of the Turkish National Corpus (TNC)‛, In Proceedings of the Eight International Conference on Language Resources and Evaluation (LREC 2012), İstanbul, http://www.lrecconf.org/proceedings/lrec2012/papers.html.
• ATAY, Oğuz (1984), Tutunamayanlar, İstanbul: İletişim Yayınları.
• BANGUOĞLU, Tahsin (2004), Türkçenin Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• BAŞDAŞ, Cahit (2006), ‚Türkçede Üçüncü Grup (Ara) Ekler‛, I. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı, 26-27 Eylül 2006, Bilkent Üniversitesi, Ankara: Bilkent Üniversitesi Yayınları: 1-6.
• BİLGEGİL, M. Kaya (2009), Türkçe Dilbilgisi, Erzurum: Salkımsöğüt Yayınevi.
• BOOİJ, Geert (2007), The Grammar of Words - An Introduction to Morphology, Oxford: Oxford University Press.
• ÇİÇEK, Mehmet (2008), ‚Türkçede Çifte Edilgenlik Kavramı Üzerine Bir Araştırma‛, Journal of Turkish Linguistics, 2/1: 7-24.
• DELİCE, H. İbrahim (2000), ‚Türk Dilinde İşlevsel Ek Tasnifi Denemesi‛, Cumhuriyet Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 24: 221-235.
• DELİCE, H. İbrahim (2009a), ‚Türk Lehçe ve Şivelerinde Fiil Çatılarının İşlenişi Bağlamında Yeni Bir Yaklaşım Denemesi‛. III. Uluslararası Türkoloji Kongresi, 18–20 Mayıs 2009, Ahmet Yesevi Üniversitesi, Kazakistan/Türkistan: 187-194.
• DELİCE, H. İbrahim (2009b), ‚Çatı Eklerinin Bilinmeyen Bir İşlevi‛, Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi (ICANAS 38), 10-15 Eylül 2007, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları: 419-433.
• DELİCE, H. İbrahim (2009c), ‚*-t- + -tIr-+ Yapısındaki Fiillerde -t- İle -tIr- Eklerinin Bulunuşu ve -t-‘nin İlave Ses Olarak Kullanımı‛, Turkish Studies, 4/8: 159-165.
• DELİCE, H. İbrahim (2012), Sözcük Türleri, Sivas: Asitan Yayıncılık.
• DENY, Jean (1941), Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi), (çev. Ali Ulvi Elöve), İstanbul: Maarif Matbaası.
• DOĞAN, Nuh (2018), ‚Türkçede İstem Değiştirimi II: Edilgenleştirme‛, Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 7/17: 177-196.
• EDİSKUN, Haydar (2010), Türk Dilbilgisi (Sesbilgisi-Biçimbilgisi-Cümlebilgisi), İstanbul: Remzi Kitabevi.
• EKER, Süer (2017), Çağdaş Türk Dili, Ankara: Grafiker Yayınları.
• ERGİN, Muharrem (2009), Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Basım.
• GARDANİ, Francesco (2015), ‚Affix Pleonasm, Word-Formation: An International Handbook of the Languages of Europe‛, (ed. Peter O. Müller, Ingeborg Ohnheiser, Susan Olsen, Franz Rainer), Göttingen: Walter de Gruyter.
• GENCAN, Tahir Nejat (1979), Dilbilgisi, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• GÖKSEL, Aslı - KERSLAKE, Celia (2005), Turkish: A Comprehensive Grammar, London and New York: Routledge.
• GÜLSEVİN, Gürer (1998), ‚Çatı Ekleri Üzerinde Kullanılabilen Ekler‛, İlmî Araştırmalar: Dil, Edebiyat, Tarih İncelemeleri, 6: 125-146.
• GÜLSEVİN, Gürer - BOZ, Erdoğan (2013), Eski Anadolu Türkçesi, Ankara: Gazi Kitabevi.
• KARPUZ, H. Ömer (2007), ‚Türkiye Türkçesi Eylem Çatılarının Yeniden Yapılandırılması ve Yeni Terim Önerileri‛, Uluslararası Türklük Bilgisi Sempozyumu, 25-27 Nisan 2007, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Erzurum: Atatürk Üniversitesi: 651-655.
• KORKMAZ, Zeynep (1960), ‚Türkçede Ek Yığılması Olaylarının Meydana Gelişi Üzerine‛, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten: 13-180.
• KORKMAZ, Zeynep (2003), Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KORKMAZ, Zeynep (2011), Türkçede Eklerin Kullanılış Şekilleri ve Ek Kalıplaşması Olayları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KÖNİG, Güray (1983), ‚Türkçede Çatı‛, H. Ü. Edebiyat Fakültesi Dergisi, Özel Sayı: 111-126.
• KÜKEY, Mazhar (1972), Uygulamalı Örneklerle Türkçede Fiiller, Ankara: Ongun Kardeşler Matbaası.
• LEHMANN , Christian (2005), ‚Pleonasm and Hypercharacterization‛, Yearbook of Morphology, (ed. Geert Booij ve Jaap van Marle), Dordrecht: Springer: 119-154.
• LÜBİMOV, Konstantin (1963), ‚Çağdaş Türkiye Türkçesinde Çatı Kategorisi ve Çatı Ekleriyle Türetilen Fiiller‛, Türk Dili, C XIII (147): 150-155.
• ÖZÇELİK, Sadettin - ERTEN, Münir (2011), Türkiye Türkçesi Dilbilgisi, Ankara: Bizim Büro Basımevi.
• ÖZKARAGÖZ, İnci (1986), ‚Monoclausal Double Passives in Turkish‛, Studies in Turkish Linguistics, (ed. Dan I. Slobin ve Karl Zimmer), Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company: 77-91.
• SARI, İsa (2015), ‚Dilbilimsel Uzatım ve Türkçedeki Yaygın Örnekleri‛, Turkish Stuides, 10/16: 1011-1032.
• TANPINAR, Ahmet Hamdi (2008), Saatleri Ayarlama Enstitüsü, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2005), Türkçe Sözlük, (haz. Şükrü Haluk Akalın vd.), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ÜSTÜNOVA, Kerime (2006), ‚Yüklem, Yalnız Özneyi mi İçinde Taşır?‛, U. Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7/11: 241-250.
• ÜSTÜNOVA, Kerime (2016), ‚Biçimleri Aynı İşlevleri ve Kategorileri Farklı Eklere Yönelik Bir İnceleme‛, Turkish Studies, 11/10: 681-692.
• VURAL, Hanifi - BÖLER, Tuncay (2014), Ses ve Şekil Bilgisi, İstanbul: Kesit Yayınları.
• YILDIZ, Muharrem (2008), ‚İşlevsel Bağlamda Katmerli Çatı Kavramı‛, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 7/3: 1643-1659.
• YILMAZ, Engin (2003), ‚Türkiye Türkçesinde İkili Çatı Sorunu ve Bunun Öğretimi ile İlgili Meseleler‛, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, C 2001/I-II (44): 251-289.
• YÜCEL, Bilâl (2011), ‚Türkiye Türkçesinde Fiil Çatıları‛, Türk Gramerinin Sorunları I-II, 14 Ekim 1995, Türk Dil Kurumu, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 268-313.