HAZARALARIN ŞİİLEŞMESİNDE SAFEVİ ETKİSİ

Yıl 2019, Sayı: 47, 395 - 412, 19.12.2019

Zahide Ay

https://doi.org/10.21563/sutad.855877

Öz

Bu çalışma, Hazaraların köken olarak Moğol kökenli olduğunu, bu Moğol kökenliliğin Cengiz Han dönemine bağlı olduğunu, dolayısıyla Afganistan’daki Hazara tarihinin en erken 13. yüzyıla tarihlenebileceğini baştan kabul eden bir çalışma olarak, Hazaraların Şiileşmesindeki ana etkenler üzerinde duracaktır. Bu çalışma, yeni gelen Moğol kabilelerin yerleştiği bölgelerin, tamamen insansız yerler olmayıp, kimi yerlerde Afgan kabileleriyle kimi yerlerde de Türkmen kabileleriyle iç içe olmaları nedeniyle, Hazaraların kökenini daha eskilerde arayan anlayış yerine, bu Türkmen ve Afgan kabilelerinin varlığına rastlanmasını doğal kabul etmektedir. Öyle ki, Afgan kabileleri Peştunca, Türkmen kabileleri Türkmence konuşurken (ki hepsi de Sünnidir), Hazaralarla birlikte anılan Afgan ve Türkmen kabileleri ise Şiileşmiş ve bu Şiileşmeyle birlikte kısmen Farsça konuşur olmuşlardır. Tıpkı Moğolların göç ettiği diğer bölgelerin (Altınordu ve Çağatay hanlığı içerisindeki) yeni halklarının Sünnileşirken Türkleşmeleri gibi, Hazaralar da Şiileşirken Farsileşmişlerdir. Bu makale, “Hazaralar ne zaman ve nasıl Şii olmuşlardır?” sorusuyla ilgili bugüne kadar öne sürülen birtakım tezler içerisinden, Safevi etkisi ağırlıklı bir tezi savunmaktadır. Bu makalede, yeni sorular ışığında ve 2007’deki saha araştırmasında toplanan ve Afganistan’daki Hazara Seyyid ailelerinin sözlü tarihlerinden elde edilen yeni bulgular eşliğinde, bu Safevi etkisi kanıtlanmaya çalışılacaktır.
•

Anahtar Kelimeler

Hazara, Moğol, Şii, İsmaili, Seyyid, Kızılbaş

Kaynakça

• ABISAAD, Rula Jurdi (2004), Converting Persia: Religion and Power in the Safawid Empire, New York: I. B. Tairus.
• AY, Zahide (2012), Ortaçağlar İranı’nda ve Anadolusu’nda Şiilik İzlerinin Arka Planı: Alamut Sonrası Nizari İsmaililiği (13-15.Yüzyıllar), İstanbul: Önsöz Yayıncılık.
• _____(2014), Nâsır-ı Hüsrev ve Sonrasında Bedahşan İsmailileri (10-15. Yüzyıllar), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• ______ (2016), “13. Yüzyılda Anadolu’nun İslamlaşma Sürecindeki İsmaili Etkiler ve Bu Etkilerdeki Vefâilik Boyutu”, Akademik İncelemeler Dergisi, cilt 11, sayı 2: 1-22.
• ______(2016), “15-16. Yüzyıllrda Bedahşan İsmailileri arasındaki Şii-Tasavvufi Hareketler ve Safevi Etkisi”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, sayı 79: 217-226
• ______(2019), “16-17. Yüzyıllar İran’ında Safevi-Nizari İlişkilerinin Dini ve Siyasi Etkileri Üzerine Tarihsel Bir Değerlendirme”, Tarihin Peşinde, sayı 21: 455-471.
• ______ (2019), The Wakhis of Gojal (Upper Hunza): An Historical Analysis Within the Context of Ismailism in Badakhshan”, Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, sayı 19: 81-111.
• AYDOĞMUŞOĞLU, Cihat (2015), Safevi Devleti Tarihi (1501-1736), Ankara: Kimlik Yayınları.
• _____ (2016), “Şah II. İsmail (1576-1577) Devri Siyasi ve Dini Hadiseleri”, The Journal of Academic Social Science Studies, Number 48, Summer II: 59-67.
• _____(2018), Safeviye Tarikatı, Ankara: Tün Yayınları.
• BAIZA, Yahia (2014), Journal of Shi’a Islamic Studies, Volume 7, Number 2 (Spring: 151-171.
• BACON, E. Elizabeth (1951), “The Inquiry into the History of the Hazara Mongols of Afghanistan”, Southwestern Journal of Anthropology, Volume 7, Number 3 (Autumn): 234-241.
• BARTOLD, V.V. (2010). “Tacikler”, Orta Asya, çev. Ahsen Batur, İstanbul: Selenge Yayınları: 164-183.
• BAZIN, Marcel (2002), “Kum”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, cilt 26: 361-362.
• BELLEW, Henry Walter (1880), The Races of Afghanistan, Calcutta: Thacker-Spink and Co.
• BURNES, Alexander 1839, Travels into Bokhara, London: John Murray.
• ÇELENK, Mehmet (2014), “Safevîlerin Din Politikası ve İran’ın Şiîleşme Seyri”, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 4, Çanakkale 2014: 7- 35.
• CINAR, Gulay Karadag (2016), “Safevi Etkisindeki Hazaralar (Sah I. Ismail’den Sah I. Abbas’in Sonıuna Kadar)”, International Journal of Central Asian Studies, Volume 20: 75-107.
• ÇINAR, Gülay Karadağ (2017), “Safevi Devleti’nde Dini Otoritenin Temsilcisi Şahlar ve Şii Ulemayla İlişkileri”, İran Çalışmaları Dergisi, cilt 1, sayı 1: 11-51.
• DALKESEN, Nilgün (2017), “İlhanlı Valisi Timurtaş’ın İsyanı”, Kebikeç, sayı 43: 301-324.
• ERAVCI, H. Mustafa (2002), “II. Şah İsmail Döneminde Doğu Anadolu’da Safavi Tehdidi”, Türkiye’nin Güvenliği Sempozyumu (Tarihten Günümüze İç ve Dış Tehditler, 17-19 Ekim 2001), Editörler: Orhan Kılıç, Mehmet Çevik, Elazığ, s. 291-302.
• FAZEL, Solaiman M. (Mayıs 2017), Ethnohistory of the Qızılbash in Kabul: Migration, State, and a Shi’a Minority, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Antropoloji Bölümü, Indiana Üniversitesi.
• FERDINAND, Klaus (1962), “Nomad Expansion and Commerce in Central Afghanistan: A Sketch of some Modern Trends”, Folk IV: 123-159.
• FERRIER, Josephh Pierre (1857), Caravan Journeys and Wanderings in Persia, Afghanistan, Turkestan and Baloochistan, ed. H.D. Seymour, London: John Murray.
• Gazi Zahîreddin Muhammed Babur (2006), Baburnâme, çev. Reşit Rahmeti Arat, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• GÜLTEN, Sadullah (2018), “Osmanlı ve Vefâi Tarikatı İlişkilerine Bir Katkı: Yörükân-ı Seyyid Ebu’l-Vefâ Cemaati, Aşıkpaşazâde ve Seyyid Velâyet”, IV. Uluslararası Alevilik Bektaşilik Sempozyumu (18-20 Ekim 2018 Ankara) Bildiriler Kitabı: 553-570.
• İskender Bey Münşî (1387), Târih-i Âlem Ârâ-yı Abbasî, Tehran: Çaphani-yi Gülşen.
• KARAKAYA-STUMP, Ayfer (2015), Vefâilik, Bektaşilik, Kızılbaşlık: Alevi Kaynaklarını, Tarihini ve Tarihyazımını Yeniden Düşünmek, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Kerȋmüddin Mahmud-i Aksarayî (2000), Müsâmeret ül-Ahbâr, haz. Mürsel Öztürk, TTK Yayınları, Ankara.
• KÖPRÜLÜ, Fuad (1993), Anadolu’da İslamiyet, İstanbul: İnsan yayınları.
• MEHMET FAZLI (2008), Afganistan’a Seyahat, haz. A. Ahmetbeyoğlu, İstanbul: Selis Yayınları.
• Mirza Haydar Duğlat (2006), Tarih-i Reşidî, çev. Osman Karatay, İstanbul: Selenge Yayınları.
• MORGAN, David (1988), Medieval Persia: 1040-1797, London: Longman.
• MOUSAVI, Sayed Askar (1998), The Hazaras of Afghanistan: An Historical, Cultural, Economic and Political Study, Richmond, Surrey: Curzon Press.
• OCAK, Ahmet Yaşar (Nisan 2006), “Türkiye Selçukluları Döneminde ve Sonrasında Vefâi Tarikatı (Vefâiyye) (Türkiye Popüler Tasavvuf Tarihine Farklı Bir Yaklaşım)” Belleten, LXX, sayı 257: 119-154.
• POLADI, Hassan (1989), The Hazaras, Mughal Publishing co., Stockton-California.
• Reşîdüddin, Fazlullah (2013), Câmiu’t-tevârih (İlhanlılar Kısmı), çev. İsmail Aka, vd Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• SCHURMAN, Franz (1962), The Mongols of Afghanistan: An Ethnography of the Mongols and Related People of Afghanistan, University of California: Moutan and The Hauge.
• SPULER, Bertold (1987), İran Moğolları, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• THESIGER, Wilfred (1955), “The Hazaras of Central Afghanistan”, The Geographical Journal, volume 121, no 3 (September): 312-319.
• VAMBERY, Arminius (1864), Travels in Central Asia, London: John Murray.
• WOOD, John (1971), A Journey to the Source of the River Oxus, Albemarle Street, London: John Murray, 1872 (yeniden basım: Gregg International Publishers Limited Westmead, Hants, England, 1971)
• YAZICI, Orhan (2011), “Hazaraların Menşei ile İlgili yeni Bir Görüş”, TÜBAR, XXIX, (Bahar): 475-492