YALANCI EŞDEĞERLER NASIL TASNİF EDİLMELİ? KAZAKÇA VE TÜRKİYE TÜRKÇESİ ÜZERİNDE DENEME

Yıl 2020, Sayı: 48, 27 - 46, 20.04.2020

Hilal Oytun Altun

https://doi.org/10.21563/sutad.856402

Öz

Yalancı eşdeğerler iki dilin temas ettiği durumlarda ortaya çıkan pratik bir sorundur. Teorik düzeyde ise bu konu, tarihî dilbilim, anlam bilgisi ve sözlük bilgisinin kesiştiği bir alanı işgal etmektedir. Pratik amaçlı çalışmalardan, dil öğrenimi ve tercüme sırasında hataları önlemek amacıyla bu tip kelimelerin sözlüklerinin hazırlanması amaçlanır. Teorik çalışmalar da proto bir atadan ayrılan dillerin ortak kelime hazinesinin gelişim yollarını takip ederek söz varlığının haritasını çıkarmak, tarihî süreçleri açıklamak için yardımcı veriler sağlar. Uzun süreden beri çeşitli dilleri konu alan pek çok çalışmada, dil bilimcilerce bu meseleye dair tasnif ve terminoloji önerileri sunulmuştur. Türk dillerini konu alan benzer çalışmalarda da çeşitli ölçütlerle tasnif edilen yalancı eşdeğerler, listeler hâlinde verilir. Ancak henüz bu çalışmaların dayandığı teorik zemin belirsiz görünmektedir. Türk dilleri üzerine sözlük bilgisi, dil öğretimi, tercüme gibi alanlarda her çalışma kaçınılmaz olarak yalancı eşdeğerlik meselesi ile ilgili olacaktır. Bu sebeple Türkçenin yaşayan ve tarihî söz varlığı, yalancı eşdeğerlik terminolojisine dayanarak incelenmeye ve anlam içerikleri yönünden tasnif edilmeye muhtaç durumdadır. Böyle bir sınıflama ortak kelimelerin kullanım özelliklerinin karşılaştırılması ile köken ve anlama dayalı olmalıdır. Bu çalışma, Türk dilleri arasındaki yalancı eşdeğerler üzerinde yapılacak çalışmalar için, Kazakça ve Türkiye örneği üzerinden bir tasnif ve terminoloji önerisi içermektedir.

Anahtar Kelimeler

Yalancı eşdeğer, yapıdaş, yanıltıcı yapıdaş, diller arası kökendeşlik, diller arası sesteşlik, Kazakça, Türkiye Türkçesi

Kaynakça

• Aksan, Y. & Aksan, M. & Mersinli, Ü. & Demirhani U. (2017). A frequency dictionary of Turkish. Routledge.
• Altrocchi, R. (1929). Some deceptive cognates. Italica, American Association of Teachers of Italian, 6/4, 107-112. DOI: 10.2307/20171644.
• Barker G. & R. Sutcliffe (2000). An experiment in the semi-automatic identification of false-cognates between English and Polish. in Proceedings of the 11th Irish conference on artificial intelligence and cognitive science (pp. 597–606). Galway, Ireland.
• Biray, N. (2008). Kazak Türkçesinde de- fiilinin kullanılışı üzerine. Ekrem Arıkoğlu (Ed.), Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun Armağanı içinde (s. 394- 424). Ankara: Akçağ.
• Chamizo Dominguez, P. (2009). False friends. Keith Allan (Ed.) in Concise Encyclopedia of Semantics (pp. 307-310). Amsterdam: Elsevier.
• Chamizo Dominguez, P. & Nerlich, B. (2002). False friends: their origin and semantics in some selected languages. Journal of pragmatics, 34, 1833–1849. DOI: https://doi.org/10.1016/S0378-2166(02)00024-3.
• Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish. Londra.
• Gouws, R. H., Prinsloo, D. J. & Schryver, G. M. (2004). Friends will be friends – true or False. Lexicographic Approaches to the Treatment of False Friends. In Proceedings of the Eleventh EURALEX International Congress, EURALEX 2004, Lorient, France, July 6-10, 2004. pp. 797–806.
• False cognate. https://en.wikipedia.org/wiki/False_cognate Erişim tarihi: 30.01.2019.
• Karaağaç, G. (2002). Alıntı kelimeler üzerinde düşünceler. Dil, Tarih ve İnsan içinde (s. 97-109). Ankara: Akçağ Yay.
• Makhambetov, O., Makazhanov, A., Yessenbayev, Zh., Matkarimov, B., Sabyrgaliyev, I. & Sharafudinov, A. (2013). Assembling the Kazakh language corpus. In Proceedings of the 2013 Conference on Empirical Methods in Natural Language Processing (pp. 1022–1031). Seattle, Washington.
• Nakov S., Nakov P. & Paskaleva E. (2009). Unsupervised extraction of false friends from parallel bi-texts using the web as a corpus. In International Conference RANLP 2009 (pp. 292–298). Borovets, Bulgaria.
• Paradis, C. (2011). Metonymization: A key mechanism in semantic change. R. Benczes, A. Barcelona, F. J. Ruis de Mendoza Inbáñez (Ed.), Defining metonymy in cognitive linguistics: Toward a consensus view (pp. 61–88). Amsterdam: Benjamins.
• Resulov, A. (1995). Akraba diller ve ‘yalancı eş değerler’ sorunu. Türk Dili, 524, 916-924.
• Sabino, M. A. (2016). False cognates and deceptive cognates: ıssues to build special dictionaries. In Proceedings of the XVII EURALEX International Congress (pp. 746- 755). Ivane Javakhishvili Tbilisi University Press.
• Sultanzade, V. (2009). Turkish - Azerbaijani dictionary of interlingual homonyms and paronyms. Münih: Lincom Europa.
• Szpila, G. (2006). Collocational aspects of false friends. In language and identity. English and American Studies in the Age of Globalization, vol. 2: Language and Culture (pp. 231-239). Kraków: Jagiellonian University Press.
• Traugott, E. C. (2017). Semantic change. Oxford research encyclopedia, linguistics. Erişim adresi: oxfordre.com/linguistics/view/10.1093/acrefore/9780199384655.001.0001/acrefore-9780199384655-e-323?print=pdf.
• Uğurlu, M. (2000). Türk lehçeleri arasında aktarma meseleleri ve ‘abay yolu’ romanı. Bilig, Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi 15. 59-80. Erişim adresi: http://bilig.yesevi.edu.tr/yonetim/icerik/makaleler/3436-published.pdf.
• Uğurlu, M. (2002). Kırgız ve Türkiye Türkçesi arasında bire bir kelime eş değerliği. “Camiyla” romanındaki meseleler üzerine. Nurettin Demir & Fikret Turan (Ed.), Scholarly Depth and Accuracy. A Festschrift to Lars Johanson içinde (s. 389-401). Ankara.
• Uğurlu, M. (2004). Türk Lehçeleri arasında kelime eş değerliği. Bilig, Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 29. 29-40. Erişim adresi: http://bilig.yesevi.edu.tr/yonetim/kcfinder/upload/files/bilig29bahar2004.pdf.
• Uğurlu, M. (2007). Lehçe içi aktarmada yalancı eş değerlik. 38. Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi (ICANAS). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu. 1877-1890. Erişim adresi: https://www.ayk.gov.tr/wp-content/uploads/2015/01/U%c4%9eURLU-Mustafa-Leh%c3%a7e-%c4%b0%c3%a7%c4%b0-Aktarmada-Yalanc%c4%b1-E%c5%9f-De%c4%9ferlik.pdf
• Vardar, B. (2007). Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü. İstanbul: Multilingual.
• Veisbergs, A. (1996). False friends dictionaries: A tool for translators or learners or both. In Euralex '96 Proceedings (pp. 627-634). Göteborg: Göteborg University, Department of Swedish.
• Wáli, N., Kurmanbayulı, Ş., Malbakov, M., Şoybekov, R., Küderinova, K., Jubayeva, O., (haz.) (2013). Kazak sözdigi Kazak tilinin bir tomdık ülken tüsindirme sözdigi. Almatı: Dáwir baspası.
• Yazıcı Ersoy, H. (2012). Başkurt Türkçesi ve Türkiye Türkçesinde yalancı eş değerler. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Yıldız, H. (2019). Yalancı eş değer nedir, ne değildir? Türk lehçelerinde yalancı eş değer kelimeler üzerine notlar. Serkan Şen, Mediha Mangır (Ed.), Samsun Ondokuz Mayıs Üniversitesi XI. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu 16-18 Ekim 2019 Bildiri Kitabı içinde (s. 1144-1155). Samsun.
• Türk dilleri arasında yalancı eşdeğerlikleri ele alan ve tasniflerini incelediğimiz çalışmalar
• Akca, H. (2017). Kumuk Türkçesi ile Türkiye Türkçesinde yalancı eş değerler. Türkbilig. 2017/33, 91-132. Erişim adresi: http://www.turkbilig.com/pdf/201733-512.pdf.
• Aydın, S. (2018). Tuva Türkçesi ile Türkiye Türkçesi arasındaki yalancı eş değerler (Türkiye Türkçesi ağızları bağlamında). (Yüksek Lisans Tezi) Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=as2oTjW5jfr9IKSvmCdJYoQsL4mkdW7VUNH8bzXjEGzlhqyKLa3RKdHVBuSgyFMw.
• Aydoğmuş, E. (2018). Kazak Türkçesi ile Türkiye Türkçesi arasındaki yalancı eşdeğerler üzerine. Gazi Türkiyat, Güz 2018/23, 109-135. Erişim adresi: https://api.hacibayram.edu.tr/files/1/Transferred%20Files/T%C3%BCrkiyat%20Uygulama%20ve%20Ara%C5%9Ft%C4%B1rma%20Merkezi/GAZ%C4%B0%20T%C3%9C RK%C4%B0YAT%20G%C3%9CZ%202019%20SAYI%2023/gt-23-mk-8-dr.o.-erdal-aydogmus-bsk.pdf.
• Beşen Delice, T. (2013). Türkmen Türkçesinde yalancı eşdeğerler. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 2(4), 131-146. DOI: http://dx.doi.org/10.7884/teke.246.
• Büke, H. (2014). Gagauz Türkçesi ve Türkiye Türkçesi arasındaki yalancı eşdeğerler. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 10, 215- 229. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/181834.
• Çakmak, C. (2014). Türkmen Türkçesinde görülen yalancı eş değer kelimeler üzerine. Dede Korkut Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi. C 3, S 5, s. 15-53.
• Çolak, D. (2014). Saha Türkçesi ile Türkiye Türkçesi arasında yalancı eşdeğerler. II. Genç Akademisyenler Sempozyumu, 24-25 Kasım içinde (s. 595-625). Ankara. Erişim adresi: https://www.academia.edu/20185308/SAHA_T%C3%9CRK%C3%87ES%C4%B0_%C4%B0LE_T%C3%9CRK%C4%B0YE_T%C3%9CRK%C3%87ES%C4%B0_ARASIN DA_YALANCI_E%C5%9EDE%C4%9EERLER.
• Dıykanbayeva, M. (2017). Kırgız Türkçesi ve Türkiye Türkçesi arasındaki yalancı eşdeğerler. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi. 6(4), 2256-2271. DOI: http://dx.doi.org/10.7884/teke.4045.
• Direkci, B.& Gülmez, M. (2012). Güney Azerbaycan Türkçesi ve Türkiye Türkçesi arasındaki yalancı değerler. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. 32, 138- 150. Erişim adresi: http://sutad.selcuk.edu.tr/sutad/article/view/569/557.
• Güngör, O. C. (2017). Türkiye Türkçesi ile yeni Uygur Türkçesinde yalancı eş değerler (İsim ve isim soylu kelimeler örneği). Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi 6(1), 133-171. DOI: http://dx.doi.org/10.7884/teke.3815.
• Kartalcık, V. (2015). Kırım Tatar Türkçesi ve Türkiye Türkçesi arasında yalancı eşdeğerler. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 34, 87-98. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/en/download/issue-file/1135.
• Kırömeroğlu, N. (2011). Türkmen Türkçesi ve Türkiye Türkçesindeki yalancı eşdeğerler. (Yürksek lisans tezi) Erişim adresi: openaccess.iku.edu.tr/bitstream/handle/11413/726/NidaKiromerogluYLtez.pdf?sequence=1&isAll owed=y.