MANAS DESTANINDA TÜRKLER İÇİN KULLANILAN SAYI İSİMLERİYLE KURULMUŞ EPİTETLER VE ‘UÇAN/UÇAN TEŊİZ’ EPİTETİ

Yıl 2020, Sayı: 50, 119 - 132, 21.12.2020

Nurdin Useev

https://doi.org/10.21563/sutad.860807

Öz

Dünyanın en büyük destanlarından biri olarak bilinen Manas Destanının S. Orozbakov, Togolok Moldo, Cusup Mamay varyantlarında Türk adı geçmekte ve Kazak, Kırgız, Türkmen, Karakalpak, Kıpçak vd. Türk boy ve topluluklarının genel adı olarak kullanılmakta ve Türk milleti için destanda değişik epitetler yer almaktadır. Bilindiği gibi epitetler bir nesnenin, insanın, olayın ve kavramın sıfatlarını, kökenlerini, başkalarından farklı özelliklerini yansıtarak özelleştiren kelimeler ya da kelime grupları olduğu için destanda Türkler için kullanılan epitetleri incelemek Türkiyat araştırmaları için büyük önem arz etmektedir. Çünkü bu epitetler Manas Destanında anlatılan Türk halkının değişik özelliklerini yansıtmaktadır. Dolayısıyla makalemizde Türkler için kullanılan ve sayı isimleriyle yapılmış epitetlerle sadece Togolok Moldo varyantında geçen uçan/uçan teŋiz epiteti ele alınarak bu epitetlerin yansıttığı değerler ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Sayı isimleriyle kurulmuş epitetlerin Türklerin boy yapısı ile ilişkili olup sayı bakımından çokluğunu yansıttığı öngörülebilir. Özellikle Türk milleti için kullanılan kırk uruu ve tokson uruu epitetlerinin Kırgız ve Özbek Türklerinin şecereleriyle ilişkili olması destanda Türk adı altında bu boyların verildiğini de göstermektedir. Uçan kelimesinin de büyük gemi anlamına geldiği tespit edilerek Türklerin çokluğunu değişik bir şekilde yansıttığı anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Manas Destanı, Türk etnik adı, epitet, uçan, sayı, kırk.

Kaynakça

• Abdrakunov, T. (1990). Babalardan kalgan söz, Frunze: Adabiyat Yay.
• Akmataliev, A. (2005). Manas Dastanında Türk sözünün maanisi. Türk Tsivilizatsiyasının Düynölük Tsivilizatsiyalar İçindegi Ordu: II El Aralık Kongress. Bişkek, s. 497-500.
• Akmataliev, A. vd., (2015). Manas. sagımbay enstiklopediyası, Bişkek: Kırgız Bilimler Akademisi Yay.
• Arıkoğlu, E. vd., (2017). Kırgızca-Türkçe sözlük (C. II). Bişkek: KTMÜ Yay.
• Başgöz, İ. (1998). Dede Korkut destanında epitetler (N. Özdemir, Çev.). Millî Folklor, 37, s. 23-35.
• Bekki, S. (2012). Türkiye’de epitetler üzerine yapılan çalışmalar ve Köroğlu’nun bir şiirinin tahlili. Millî Folklor, 95, s. 202-214.
• Çobanoğlu, Ö. (2015). Türk dünyası epik destan geleneği (4. bs.). Ankara: Akçağ Yay.
• DLT: Divanü Lûgat-it Türk Tercümesi (C. I- IV). (1998). (4. bs.). B. Atalay, Çev.). Ankara: TDK Yay.
• Gabithanulı, K. (2006). Kazak mifologiyasınıŋ tildegi körinisi, Almatı: Arıs Yay.
• Garmaeva, A. E., (2009), Çislovaya simvolika v Mongol’skih yazıkah, Avtoreferat na soiskaniye uçenoy stepeni kandidata filologiçeskih nauk, Ulan-Ude: Buryat Devlet Üniversitesi Yay.
• Geyikoğlu, H. (2001). Tarih açısından Manas Destanı ve Sovyetler Birliği’ndeki Türklerin milli duygularına etkisi. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 6, s. 201-207.
• Güvenç, A. Ö., (2009). Kırk sayısının halk edebiyatı ürünlerinde kullanımı üzerine bir inceleme. Atatürk Üniversitesi Türkiyet Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 41, s. 85-98.
• Klyaştornıy, S. G., (1964). Drevnetyurkskiye runiçeskiye pamyatniki kak istoçnik po istorii sredney azii, Moskova: Nauka Yay.
• Mamay, C. (1995). Semetey (С. II) Kırbaşev, K. (Haz.). Bişkek: Kırgız Bilimler Akademisi Yay.
• Mamay, C. (2010). Manas. Ürümçü: Şinjaŋ El Basması Yay.
• Maslova, V. A. (2004). Kognitivanya lingvistika, Minsk: Tetrasistems Yay.
• Muratova, R. T. (2009). Simvolika Çisel V Başkirskom Yazıke, Avtoreferat Na Soiskaniye Uçenoy Stepeni Kandidata Filologiçeskih Nauk, Ufa: Ufa Dil, Tarih ve Edebiyat Enstitüsü yayınları.
• Orozbakov, S. (1995). Manas: baatırdık epos (C. III), (Musaev, S. vd. Haz.), Bişkek: Kırgız Bilimler Akademisi Yay.
• Orozbakov, S. (2006). Manas: baatırdık epos (C. V), (S. Musaev, & C. Mederalieva, Haz.), Bişkek: Kırgız Bilimler Akademisi yayınları.
• Ögel, B. (1991). Türk kültürüne giriş, Türklerde köy ve şehir hayatı (Göktürklerden Osmanlılara) (C. I). Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
• Ögel, B. (1993). Türk mitolojisi (kaynakları ve açıklamaları ile destanlar) (C. I). Ankara: TTK Yay.
• Ögel, B. (1995). Türk mitolojisi (kaynakları ve açıklamaları ile destanlar) (C. II). Ankara: TTK Yay.
• Polivanov, E. D. (1936). Vvodnıye zameçaniya k perevodu ‘Manasa’. Literaturnıy Uzbekistan, 2, s. 145.
• Sultanov, İ. T. (1977). Opıt analiza traditsiyonnıh spiskov 92 ‘plemyon İlatiya’. Srednyaya Aziya v Drevnosti i Srednevekovye, B. G. Gavurov & B. A. Litvinskiy (Ed.), Moskova: Nauka Yay, s. 165-176.
• Şeriyev, C. & Muratov, A. (1994). Kırgız adabıyatı, terminderdin tüşündürmö sözdügü, Bişkek: Kırgız Ansiklopedisi Yay.
• Tenişev, E. R vd., (2001). Sravnitel’no-istoriçeskaya grammatika tyurkskih yazıkov, Leksika. (II. bs.), Moskova: Nauka Yay.
• Togolok Moldo. (2017). Manas. baatırdık epos. (O. Sooronov, Haz.). Bişkek: Kırgız Bilimler Akademisi yayınları.
• Useev, N. (2016 Bahar/Spring). Manas destanında Türkü til kavramı. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 41, s. 203-223.
• Useev, N. (2017). “Manas” eposu cana Orhon-Enesay cazma estelikteri: tildik okşoştuktar menen kaarmandar paralleli. Bişkek: KR Prezidentine Karaştuu Uluttuk Mamlekettik Til Komissiyası, KTMÜ.
• Useev, N. (2018a). Manas destanında Türk adı, Uluslararası Türk Dünyası Aşıklık Geleneği Çalıştayı (3-4 Mayıs, 2017, Bişkek,) Bildirileri içinde (s. 106-129). Bişkek: KTMÜ.
• Useev, N. (2018b). Manas’ın hayvanlarla ilişkin epitetleri, 9. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi (20-23 Kasım, 2017, Ordu) Bildirileri içinde (s. 435-451). Ankara, Türk Halk Edebiyatı.
• Yıldız, N. (1995). Manas destanı’nda hoşgörü. Millî Folklor, 26(Yaz), s. 47-50.
• Yuldıbaeva, G. V. (2011). Epitetı v başkirskom narodnom epose ‘Ural Batır’, Vestnik Çelyabinskogo Gosudarstvennogo Universiteta, Filologiya, İskusstvovedeniya, 54, s. 150-153.