BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI YILLARINDA OSMANLI’DA BİR KITLIK TÜRÜ: KÂĞITSIZLIK, KÂĞITSIZLIĞIN ETKİLERİ VE MATBAA-İ AMİRE MÜDÜRÜ İSMAİL HAMİT BEY’İN FAALİYETLERİ

Yıl 2020, Sayı: 50, 303 - 323, 21.12.2020

Ayhan Doğan Sadık Çetin Emrah Berkant Patoğlu

https://doi.org/10.21563/sutad.860877

Öz

Osmanlı Devleti, akıbetini tayin edecek olan Birinci Dünya Savaşı’na girerken yeterli hazırlıktan uzak bir durumdaydı. Bu savaş hem iç üretimi durma noktasına getirmiş hem de ithal edilen ürünlere büyük engeller çıkarmıştı. 1914 yılında başlayıp dört yıl süren bu savaşta devlet ekonomik, askeri, siyasi ve beşeri açıdan büyük kayıplar verirken savaşın gerisinde bulunan halk büyük kıtlıklar yaşamıştır. Özellikle un, süt, peynir, sadeyağ gibi temel tüketim ürünlerinde fiyatlar aşırı derecede artmıştır. Yaşanan bu kıtlık ve fiyat artışı sadece gıda ve diğer zaruri ihtiyaçlarla sınırlı kalmamıştır. Nitekim bu dönemde, eğitimin de önemli bir materyali olan, kâğıdın kıtlığı ciddi anlamda hissedilmiştir. Elde bulunan kâğıt stoklarının kısa sürede bitmesi ve kâğıdın bulunamayışı eğitim öğretim, basın ve yayın faaliyetlerinin aksamasına neden olmuştur. Hatta kâğıt yokluğu, devlet dairelerindeki mutat faaliyetleri de engelleyecek seviyeye ulaşmıştır. Bu çalışmada 1914-1918 yılları arasında devam eden savaş sürecinde İstanbul başta olmak üzere devletin birçok yerinde baş gösteren kâğıt sıkıntısı, kâğıdın temini için yapılan girişimler, kâğıt yokluğunun etkileri ve Matbaa-i Amire Müdürü İsmail Hamit Bey’in faaliyetleri incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Kâğıt, Eğitim Tarihi, Birinci Dünya Savaşı, İsmail Hamit Bey, Matbaa-i Amire

Kaynakça

• BOA (Başkanlık Osmanlı Arşivi). Bâb-ı Âlî Evrak Odası (BEO), nr.3981-298518, nr.4534-340032/2, nr.4566-342385/1, nr.4698-352312/2.
• BOA (Başkanlık Osmanlı Arşivi). Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Seyrüsefer Kalemi (DH.EUM.SSM), nr.11-13-A.
• BOA (Başkanlık Osmanlı Arşivi). Dâhiliye Nezareti İdare Evrakı (DH.İD), nr.158-2-31.
• BOA (Başkanlık Osmanlı Arşivi). Dâhiliye Nezareti Sicill-i Ahval Defterleri Fihristi (DH.SAİDd), nr.81.
• BOA (Başkanlık Osmanlı Arşivi). Dâhiliye Nezareti İdare-i Umumiye Evrakı (DH.İ.UM), E.K, nr.40-4.
• BOA (Başkanlık Osmanlı Arşivi). Dâhiliye Nezareti Umur-ı Mahalliye ve Vilayât Müdürlüğü Evrakı (DH.UMVM) nr.12-37, nr.124-124.
• BOA (Başkanlık Osmanlı Arşivi). Hariciye Nezareti İdare (HR.İD), nr.77/86.
• BOA (Başkanlık Osmanlı Arşivi). Hariciye Nezareti Paris Sefareti (HR.SFR), nr.107-89.
• BOA (Başkanlık Osmanlı Arşivi). Hariciye Nezareti Tercüme Odası Evrakı (HR.TO), nr.611-20.
• BOA (Başkanlık Osmanlı Arşivi). İrade Maarif (İ.MF), nr.14/50-1,2.
• BOA (Başkanlık Osmanlı Arşivi). Maarif Mektubi Kalemi (MF.MKT), nr.1206/33, nr.1235/91, nr.1238-23/1, nr.1231.30/1.
• Karagöz. no: 642 ve 1116 (R. 19 Temmuz 1330-6 Teşrinisani 1334 / M. 1 Ağustos 1914-6 Kasım 1918).
• Maarif. “Kâğıt ve Tarihi”, Yıl 3, Cilt 6, No. 154, H. 24 Rebiülahir 1312 / M. 25 Ekim 1894, s. 220-221.
• Mütalaa. “Sanayi-i Dahiliye ve Beykoz Kâğıt Fabrikası”, no: 60, (H. 3 Cemaziyelevvel 1315 / R. 17 Eylül 1313 / M. 30 Eylül 1897), s. 5-6.
• Tasvir-i Efkar. no:1187 ve 2440 (R. 20 Ağustos 1330-30 Nisan 1334 / M. 2 Eylül 1914-30 Nisan 1918).
• Aktepe, M. (2001). Kâğıthane. İslam Ansiklopedisi. (C. 24, s. 166-169). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Alar, H. (2001). Kütüphaneciliğin tarihçesi ve ilk kütüphaneler. Atatürk ÜniversitesiTürkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 16, 295-308.
• Damlıbağ, F. (2015). Hamidiye kâğıt fabrikası. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), 37, 19-60.
• Ersoy, O. (1964). Bursa’da kâğıt fabrikası meselesi (XV-XVI. yüzyıl). Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi (DTCF Dergisi), 22(1.2), 101-142.
• Ersoy, O. (2016). Kâğıt. İslam ansiklopedisi (C. 24, s. 163-166). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Gözcü, A. (2016). I. Dünya Savaşı ve Osmanlı Devleti’nin gündelik hayatından kesitler. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XVI/32, Bahar, 133-169.
• Güleç, İ. (1994). Osmanlılarda kâğıt ve kâğıtçılık. Müteferrika 2, Bahar, 85-94.
• Kaygusuz, M., Işık, N. O. & Arğun, F. N. (2019). Parşömen tarihi ve Bergama’daki geleneksel parşömen ustaları. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 12(28), 1116-1133.
• Kocabaşoğlu, U. (1981). Yazı malzemelerinin ve kâğıdın evrimi, Basın ve Yayın Yüksekokulu Yıllık 1979-1980, A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Basın ve Yayın Yüksekokulu, 97-122.
• Yıldız, N. (2007). Papirüs. İslam ansiklopedisi (C. 34, s. 162-163). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Yıldız, N. (2007). Parşömen. İslam ansiklopedisi (C. 34, s. 176-177). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Yurtoğlu, N. (2017). Cumhuriyet döneminin öncü bir sanayi kuruluşu: İzmit selüloz ve kâğıt fabrikaları müessesesi (1936-1960). Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 60, 341-372.
• Eldem, V. (1994). Harp ve mütareke yıllarında Osmanlı İmparatorluğu'nun ekonomisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Kramer, S. N. (1999). Tarih Sümer’de başlar. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Pakalın, M. Z. (1993). Tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü. (C. III), İstanbul: MEB Basımevi.
• Tekin, Ş. (2017). Eski Türklerde yazı, kâğıt, kitap ve kâğıt damgaları. İstanbul: Dergah Yayınları.
• https://www.dbschenkerarkas.com.tr/tr-tr/hakk%C4%B1m%C4%B1zda/db-schenker-in-tarih%C3%A7esi 11.02.2020 (erişim tarihi 10.12.2012).