TÜRK SANATINDA “CENNET” DAMGASI VE TÜRK KÜLTÜRÜNDE SEKİZE “8” YÜKLENEN ANLAMLAR

Yıl 2021, Sayı: 51, 383 - 405, 30.04.2021

Yunus Aslan , Remzi Duran

https://doi.org/10.21563/sutad.984825

Cited By: 3

Öz

Sayıların, matematikteki karşılıklarının ve kullanımının yanı sıra sayılara yüklenen kültürel ve sembolik anlamlar da oldukça önem arz etmektedir. Bu bağlamda sayılara yüklenen anlamlar, dolayısıyla sayı sembolizmi, çeşitli dini metinlerde, mitlerde ya da destanlarda karşımıza çıkmaktadır. Türk mitolojisinde sekiz “8” genellikle dünyanın köşeleri, kutsal bir ağaç ya da gök katmanlarıyla beraber anılmaktadır. Sekiz sayısı, Türk kültüründe eskiden beri kullanılan “bir, üç, yedi, dokuz, otuz, kırk, kırk bir, yetmiş, doksan” gibi sayıların yanında, daha nadir bir kullanıma sahiptir. Sekiz sayısına yüklenen anlamlar, arasında en çok öne çıkan Cennet temsilidir. Türk mitolojisinde yaratılan ilk ağacın dokuz kollu olduğu, kollardan birinin Tengri’nin kapısının önüne, diğerleri ise sekiz köşeli olduğuna inanılan dünyanın sekiz köşesine uzanmaktadır. İslami bağlamda sekiz Cennet kapısından yola çıkılarak, “sekiz Cennet” ibaresi önem kazanmaktadır. Sekiz sayısının sembolik olarak sanata yansımalarının bizim tanımlama ve isimlendirmemizle “Cennet” damgası özelinde şekillendiği görülmektedir. Cennet damgası, sekiz sayısıyla bağlantılı olarak özellikle Orta Çağ Türk İslam mimarisinde, geometrik süslemelerle birlikte, motifleşmiş biçimde karşımıza çıkmaktadır. Türk kültürünün etkisi ile saygın bir konumda olan damga, İslam sanatında yaygın olarak kullanılmaktadır. Kendi içinde alt tiplere sahip olan bu damga, pek çok yapıda karşımıza çıkmaktadır. Bu çalışma, tarihi süreçte sekiz sayısına yüklenen farklı anlamlar ve Cennet damgasının Türk sanatındaki kullanımı üzerinedir.

Anahtar Kelimeler

Sekiz, Cennet, Damga, Anlam

THE TAMGA OF "PARADISE" IN TURKISH ART AND THE MEANINGS ATTRIBUTED TO NUMBER EIGHT "8" IN TURKISH CULTURE

Öz

The cultural and symbolic meanings attributed to numbers are substantially of importance as well as mathematical equivalents and uses of numbers. In this context, meanings attributed to numbers, hence number symbolism emerges in various religious texts, myths, or legends. Eight "8" is generally mentioned with edges of the earth, a sacred tree, or layers of sky in Turkish mythology. Number eight has a rarer usage besides numbers such as "one, three, seven, nine, thirty, forty, forty-one, seventy and ninety" which have been used in Turkish culture since ancient times. The Paradise depiction primarily comes into prominence among the meanings attributed to number eight. In Turkish mythology, the tree which was created at the beginning had nine branches. One of these branches is lying in front of the gate of Tengri and the others are reaching to the eight edges of the earth believed to have so. The phrase of "eight paradises" comes into prominence with regards to the Eight Gates of the Paradise in Islamic context. The symbolical reflections of number eight on art are seen as the tamga of "Paradise" with our definition and naming. The Tamga of Paradise emerges with regards to number eight as a form by being turned into a motif with geometrical ornamentations especially in Medieval Turko-Islamic architecture. The tamga which is reputable with the effect of Turkish culture has commonly been used in Islamic art. This tamga which is of subtypes in itself has been emerged on countless structures.
This paper is upon the various meanings attributed to number eight in the historical period and the usage of tamga of Paradise in Turkish art.

Anahtar Kelimeler

Eight, Paradise, Tamga (Stamp), Meaning

Kaynakça

• Arık, R. & Arık, O. (2007). Anadolu toprağının hazinesi çini: Selçuklu ve Beylikler çağı çinileri, İstanbul: Kale Grubu Kültür Yay.
• Aslan, Y. & Duran, R. (2020). Türk sanatında Tengri-Tanrı damgası. Ulakbilge Dergisi, 8(54), Ankara, 1378-1398, doi: 10.7816/ulakbilge-08-54-11.
• Ağyürek, C. (2016). Çeşitli dinlerde sayı-harf ilişkileri, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yüksek Lisans Tezi), İstanbul.
• Çaycı, A. (2017). İslam mimarisinde anlam ve sembol, Konya: Palet Yay.
• Çoruhlu, Y. (2000). Türk mitolojisinin anahatları, İstanbul: Kabalcı Yay.
• Duran, R. (2001). Selçuklu yapılarında tuğla geleneğinde taş duvar kaplaması örneği olarak Konya Kalenderhane Türbesi. I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, Bildiriler I, Konya, 263-268, https://selcuk.academia.edu/RemziDuran Erişim tarihi: 19.04.2021.
• Duran, R. (2002). Türk süsleme sanatlarındaki motif ve kompozisyonların kültürel kaynakları: mitler ve destanlar üzerine. S.Ü.Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 8, Konya, 151-168, https://selcuk.academia.edu/RemziDuran Erişim tarihi: 19.04.2021.
• Duran, R. (2017). Motiflere dönüşmüş türk damgaları - Geometrik motiflere farklı bir bakış. 21. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (25-27 Ekim 2017), Antalya, https://selcuk.academia.edu/RemziDuran Erişim tarihi: 19.04.2021.
• Duran, R. & Aslan, Y. (2019). Selçuklu Dönemi Konya yapılarında motifleşen Türk damgaları. Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi, 10, Konya, 107-126, (Bu çalışma Uluslararası Selçuklu Tarihi ve Tarihçiliğinin Temel Meseleleri Sempozyumu’nda sözlü olarak sunulmuştur. -4-6 Nisan 2019-), http://usad.selcuk.edu.tr/usad/article/view/171 Erişim tarihi: 19.04.2021.
• Eliade, M. (2003). Dinsel inançlar ve düşüceler tarihi 2 (A. Berktay, Çev. ), İstanbul: Kabalcı Yay.
• Ergin, M. (1999). Dede Korkud kitabı, İstanbul: Boğaziçi Yay.
• Erkaya, H. (2015). Anadolu Türk mimari tezyinatında sekiz kollu yıldız motifi (Osmanlı’ya Kadar), Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yüksek Lisans Tezi), Konya.
• Güç, A. & Sert E., (2020). Budizm’de dört temel gerçek, Sekiz dilimli yol ve nirvana. İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 5(12), 3-28, doi: 10.20486/ imad.732201.
• Harman, M. (2014). Yazıcıoğlu Mehmed’in Muhammediye’sinde yer alan Cennet ve Cehennem tasvirleri. Mukaddime, 5(1), 89-112.
• King, J.P. (1997). Matematik sanatı ( N. Arık, Çev.), Ankara: Tübitak Yay.
• Kuban, D. (2003). Divriği mucizesi: Selçuklular çağında İslam bezeme sanatı üzerine bir deneme, İstanbul: Yapı Kredi Yay.
• Küçük, M.A. (2013). Türk destanlarında “Sayı” motifinin dini yansımaları. Gazi Türkiyat Dergisi, Güz, 13, 91-109, https://app.trdizin.gov.tr/publication/paper/detail/TVRVMk9EZzVPUT09 Erişim tarihi: 19.04.2021.
• Mülayim, S. (1994). Sanat tarihi metodu, İstanbul: Bilim Teknik Yay.
• Ögel, B. (1971). Türk mitolojisi (Kaynakları ve açıklamaları ile destanlar) (C. 1), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Özkul, K. (2020). Sivas Divriği Ulu Cami ve Darüşşifası bezemeleri. Uluslararası İdil - Ural ve Türkistan Araştırmaları Dergisi (IJVUTS), 2(3), 56-81, https://dergipark.org.tr/tr/pub/ijvuts/issue/52763/661308 Erişim tarihi: 19.04.2021.
• Schimmel, A. (2000). Sayıların gizemi (M. Küpüşoğlu, Çev.), İstanbul: Kabalcı Yay.
• Şahin, M. S. (1993). Cennet. T.D.V. İslam Ansiklopedisi, C. 7, 374-376, İstanbul: Diyanet Vakfı Yay.
• Şaman Doğan, N. (2002). Anadolu Selçuklu Dönemi geometrik süslemelerine (yıldız kompozisyonlarına) yüklenen anlamlar. Ortaçağ’da Anadolu, Prof. Dr. Aynur DURUKAN’a Armağan, Ankara, 397- 413.
• Tarlakazan, B. & Tıngır, M. (2018). Selçuklu izleri taşıyan kimi belediye amblemlerindeki sembollerin tarih, kültür ve tasarım açısından incelenmesi. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi , 11(1), 111- 128, https://dergipark.org.tr/tr/pub/erzisosbil/issue/37685/435949 Erişim tarihi: 19.04.2021.
• Topaloğlu, B. (1993). Cennet. T.D.V. İslam Ansiklopedisi, C. 7, 376-386, İstanbul: Diyanet Vakfı Yay.
• Yılmaz, M. (2020). Babasız doğma fenomeni: Kutsal ve sanat ilişkisine yönelik bir yorumlama, Konya: Literatürk Academia Yay.
• Yücel, Ü. (2011). Türk halk inanışlarında sayılar, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yüksek Lisans Tezi), Ankara.