KAŞKAY TÜRKÇESİNDE -(y)AsI GELECEK ZAMAN EKİNİN KULLANIM ÖZELLİKLERİ VE KİPLİK ANLAMLARI

Yıl 2021, Sayı: 52, 17 - 34, 23.08.2021

Talip Doğan

https://doi.org/10.21563/sutad.986468

Öz

Tarihsel Türk dili alanında -(y)AsI (< -GA(y)sUG) eki, Eski Oğuz Türkçesinde karakteristikleşmiştir. Eski Oğuz Türkçesinde -(y)AsI eki, genellikle sıfat-fiil eki olarak kullanılmıştır. Bu dönemin metinlerinde -(y)AsI ekine kimi zaman çekimli (bitimli) fiillerde de yer verilmiştir. -(y)AsI eki bugün Oğuzcanın bir üyesi olan Kaşkay Türkçesinde (Güney Oğuzcada) işlek olarak kullanılmaya devam etmektedir. Kaşkay Türkçesinde -(y)AsI eki çekimli (bitimli) fiillerde kullanılmaktadır. -(y)AsI, sıfat-fiil eki işleviyle kalıplaşmış ifadeler dışında kalmamış durumdadır. Bunun temel sebebi Kaşkay Türkçesinin Farsçayla etkileşimidir. Türkçenin fiilimsili yapıları, Farsçada yan cümlelerle karşılanmaktadır. Farsçanın bu özelliğinin sonucu olarak Kaşkay Türkçesinde -(y)AsI ekli sıfat-fiiller kullanımdan çekilmiştir.
Kaşkay Türkçesinde çekimli (bitimli) fiillerde -(y)AsI ekinden sonra tarihsel gelişime de uygun olmak suretiyle çoğunlukla iyelik kökenli şahıs ekleri kullanılmaktadır. Bununla beraber çekimli (bitimli) fiillerde -(y)AsI ekine zamir kökenli şahıs ekleri de getirilmektedir. -(y)AsI’nın ikinci çekim tablosu zamir kökenli şahıs eklerinden örnekseme yoluyla ortaya çıkmıştır.
Kaşkay Türkçesinde -(y)AsI, gelecek zaman eki olmasından dolayı doğası gereği birtakım kiplik anlamların ifadesinde de kullanılmaktadır. Bu açıdan -(y)AsI’nın çoğu zaman kiplik anlamları işaretleyen bir ek özelliğinde olduğu gözlemlenmektedir. Cümlelerde -(y)AsI’nın eş dizimli olduğu ekler, yer aldığı sözdizimsel yapılar ve kodladığı anlamlar bu olguyu doğrulamaktadır.
Diğer taraftan Kaşkay Türkçesinde -(y)AsI eki geniş zaman işlevinde başka bir deyişle odaksıllık içermeyen ve her zaman gerçekleşen olayların aktarımında da kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İran Türk ağızları, Kaşkay Türkçesi, gelecek zaman, -(y)AsI eki, kiplik

USAGE FEATURES AND MODALITY MEANINGS OF -(y)AsI FUTURE TENSE SUFFIX IN QASHQAI

Öz

In the field of historical Turkic language, -(y)AsI (< -GA(y)sUG) suffix has become characteristic in Old Oghuz Turkic. In Old Oghuz Turkic, -(y)AsI suffix is often used as a participle suffix. In the texts of this period, -(y)AsI suffix is sometimes used in conjugated verbs. -(y)AsI suffix continues to be used extensively in Qashqai Turkish (South Oghuz), which is a member of Oghuz today. In Qashqai Turkish, -(y)AsI suffix is used in conjugated verbs. -(y)AsI is excluded from stereotypes except with the participle suffix function. The main reason for this is the interaction of Qashqai Turkish with Persian. Participle structures of Turkic are met with subordinate sentences in Persian. As a result of this feature of Persian, participles attached with -(y)AsI have been removed from usage in Qashqai.
In Qashqai Turkish, mostly possessive personal suffixes are used after the -(y)AsI suffix in finite verbs, in accordance with the historical development. However, in finite verbs, pronoun origin suffixes are also added to -(y)AsI suffix. The second conjugation table of -(y)AsI has emerged from pronoun originated person suffixes by analogy.
In Qashqai Turkish, -(y)AsI is also used in the expression of some modality meanings due to its nature as the future tense suffix. In this respect, it is observed that -(y)AsI is often an additional feature that marks modality meanings. The suffixes in which the -(y)AsI is syntactic in the sentences, the syntactic structures in which it takes place and the meanings it encodes confirm this fact.
On the other hand, in Qashqai Turkish, -(y)AsI suffix is also used in the aorist function, in other words, to convey the events that do not contain focal and always occur.

Anahtar Kelimeler

Turk dialects of Iran, Qashqai Turkish, future tense, -(y)AsI suffix, modality

Kaynakça

• Ağca, F. (2010). Eski Türkçe -gA(y)sUg eki ve ekin tarihî Türk dili alanındaki biçimleri üzerine. Modern Türk Dili Araştırmaları Dergisi, 7 (1), 231-250.
• Ataizi, D. E. (2017). Kaşkay Türklerinin dili. Ankara: TDK Yay.
• Çelik, M. (2014). Kaşkay Türkçesi metinleri (giriş-metinler-seçme sözlük-ekler). Ankara: Gece Kitaplığı.
• Demir, S. A. (2008). Türkçede isteme kipliği. Semantik-pragmatik bir inceleme. Ankara: Grafiker Yay.
• Demir, S. A. (2016). Görünüş kategorisi. Türkmence örneği. Ankara: Grafiker Yay.
• Dilçin, C. (1991). Mesud Bin Ahmed. Süheyl ü Nev-bahâr (inceleme-metin-sözlük). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay.
• Doğan, T. (2020). Kaşkay Türkçesi üzerine bir inceleme. Evezullah Seferi Keşkollu Yettim Yal (Yetim Tepe). Giriş-inceleme-metin-aktarma-dizin. Konya: NEÜ Yay.
• Ercilasun, A. B. vd. (Redaksiyon) (2006). Karşılaştırmalı Türk lehçeleri grameri I -Fiil- Basit çekim. Ankara: TDK Yay.
• Ercilasun, A. B. & Akkoyunlu, Z. (2014) (haz.). Kâşgarlı Mahmud. Dîvânu Lugâti’t-Türk. (Giriş-metin-çeviri-notlar-dizin). Ankara: TDK Yay.
• Erdal, M. (2004). A Grammar of old Turkic. Brill: Leiden-Boston.
• Gülsevin, G. (2007). Eski Anadolu Türkçesinde ekler. Ankara: TDK Yay.
• Gündüz, M. (2010). Kaşkay atasözlerinde ad aktarmaları (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İnönü Üniversitesi, Malatya.
• Hacıeminoğlu, N. (1968). Kutb’un Hüsrev ü Şirin’i ve dil hususiyetleri. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• Karahan, L. (1998). Birleşik kipli fiillerde çokluk eki -lAr’ın yeri. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 563, 381-387.
• Karahan, A. (2013). Dîvânu Lugâti’t-Türk’e göre XI. yüzyıl Türk lehçe bilgisi. Ankara: TDK Yay.
• Kerimoğlu, C. (2011). Kiplik incelemeleri ve Türkçe. İzmir: Dinozor Kitabevi.
• Khorshidi, G. (2017). Kaşkay Türklerinin çocuk edebiyatı ürünleri ve bu ürünlerin çocuk gelişimi üzerine etkisi (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Korkmaz, Z. (1968). -ası/-esi gelecek zaman isim-fiil (participium) ekinin yapısı üzerine. TDAY-Belleten, 31-38.
• Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi grameri (şekil bilgisi). Ankara: TDK Yay.
• Şamil, E. (2020). Qaşqaylar ve onların folkloru. Bakı: Elm ve Tehsil.
• Timurtaş, F. K. (1976). Küçük Eski Anadolu Türkçesi grameri, Türkiyat Mecmuası, 18, 331-368.
• Toparlı, R. (1992). İrşâdü’l-Mülûk Ve’s-Selâtîn. Ankara: TDK Yay.
• Torun, Y. (2013). Türkçede gelecek zaman ve kiplik özellikleri. Adana: Karahan Kitabevi.
• Yaghoobi, V. (2011). Bir Kaşkay Türk şiiri antolojisi: Ḳaşḳā’i Şiʽri yā Āsār-i Şuʽarā-yi Ḳaşḳā’î (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Yılmaz, Ö. D. (2009). Türkiye Türkçesinde eylemsi. Ankara: TDK Yay.
• Yüce, N. (1993). Mukaddimetü’l-Edeb. Ḫvārizm Türkçesi ile tercümeli Şuşter nüshası (giriş-dil özellikleri-metin-indeks). Ankara: TDK Yay.