CÜZCÂN BEYLERİ: FERÎGÛNÎLER 250-401/864-1010

Yıl 2021, Sayı: 52, 171 - 189, 23.08.2021

Mustafa Akkuş İzzetullah Zeki

https://doi.org/10.21563/sutad.986497

Cited By: 1

Öz

Ferîgûnîler, 278-401/892-1010 yılları arasında bugünkü Kuzey Afganistan’da bulunan Cüzcan’da hüküm süren yarı bağımsız bir Türk hanedanıdır. Sâmânîler ve Gaznelilerle siyasî ve ailevî ilişkiler kuran Ferîgûnîler, barış yanlısı tutumları ve akıllı siyasetleri sayesinde uzun bir süre bölgedeki mevcudiyetlerini korumayı başardılar. Ferîgûnîlerin sınırları kuzeyden Âmu Derya, güneyden Garcistân, Gûr ve Talikân’a kadar uzanmaktaydı. Gûr’da hüküm süren Gûr Şah, Ferîgûnîlere bağlıydı. Ferîgûn’un sülalesi hakkında bilinen yegâne bilgi Utbî’nin aktardığı hicri üçüncü asırda Ferîgûn Ribatı etrafında yaşayan hanedan olmalarıdır. Dönemin kaynaklarında hanedan emîri olarak yedi kişiden söz edilmekte olup 250/864 yılında hanedanın başında olan ve kurucusu olduğu düşünülen Ferîgûn hakkında fazla bilgi bulunmamaktadır.
Ferîgûn’un vefatından sonra oğlu Ahmed, 279-340/892-951 yılları arasında hanedanı idare etti. Ahmed, 287/900 yılında Saffârî Emiri Amr b. Leys tarafından Sâmânî Hükümdarı İsmail’e karşı set oluşturmak üzere Belh’e vali olarak gönderildi. Hanedanın üçüncü emiri Ebü’l-Hâris Muhammed b. Ahmed’dir. İlim ve ulemayı seven bir emir olan Ebü’l-Hâris Muhammed’e 372/982 yılında anonim “Hudûdü’l-Âlem mine’l-Maşrik-i ile’l-Mağrib” adlı eser takdim edildi. Gaznelilerle iyi münasebetleri olan Ebü’l-Hâris Muhammed’in ardından Ebü’l-Hâris Ahmed b. Muhammed ve Ferîgûn b. Muhammed geçti. Uzun sürmeyen Ferîgûn’un döneminden sonra aynı yıl içinde kardeşi Ebû Nasr Muhammed b. Ebü’l-Hâris Muhammed b. Ahmed b. Ferîgûn, yönetimin başına geçerek Gaznelilerle ailevî ve dostane ilişkilerini sürdürdü. Ferîgûnîlerin son emiri 399/1008 yılında Gazneli Mahmud’la Hindistan’a giderek Bhim Nagar savaşına katılan Hasan b. Ebû Nasr Ahmed’dir. Ferîgûnîler barış yanlısı, ilim ve ulemayı himaye eden bir hanedandı. Hanedan mensupları ulema ile istişare eder, meclislerinde edip ve şairlere yer verir, onlarla sohbet etmekten haz duyarlardı. Onlar halka karşı adaletli tutumları ve hüsnü muameleleriyle haklı bir şöhret kazandılar. Şair Seâlebî, Bedîuzzaman el-Hemedanî, Ebü’l-Feth Büstî, Ebû Bekir Muhammed b. Abbas Hârizmî, Ebû Nasr Abdülcebbar Utbî gibi ulemanın eserlerinde Ferîgûnîlerden övgüyle bahsettikleri görülmektedir. Ayrıca bu çalışmada Ferîgûnîlerin Türk bölgesi Türkistan’ın yerli Türk halkından oldukları üzerine durulmuştur. Temel kaynakların aksine bazı muasır İranlı araştırmacıların duygusallıkla Ferîgûnîlerin Fars olarak tanıtmalarının herhangi bir dayanağının olmadığı tespit edilmiştir. Hanedan emirlerinin sayısı ve sırası çalışmanın ikinci sorunu olarak görülmüş, toplamda yedi emirin hanedanın başına geldikleri kanaati ortaya koyulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Cüzcân, Ferîgûnîler, Saffârîler, Gazneliler, Sâmânîler.

JUZJAN RULERS: FARÎGHÛNIDS 250-401/864-1010

Öz

Farîghûnids is a semi-independent Turkish dynasty that ruled in Juzjan located in the north of today's Afghanistan, between 278-401 and 892-1010. They established political and familial relations with the Sâmânîd and Ghaznavids, and also managed to maintain their presence in the region for a long time thanks to their peaceful and intelligent behavior. The borders of the Farîghûnids extended from the north to Âmu Darya, from the south to Garjistan, Gur and Talikan. Ghur Shah, who ruled in Gur, was subordinate to the Ali-i Farîghûn. The only known information about the family of Farîghûn’s is that the dynasty that lived around Ribat of Farîghûn in the third century reported by Utbi. In the sources of the period, six people are mentioned as the amirs of the family. At the beginning of the dynasty, Farîghûn was the founder of the dynasty in 250/864, but there is not much information about him.
After Farîghûn's death, his son Ahmad ruled the dynasty between 279-340 and 892-951. He was sent by Seffarid Amir Amr b. Lays as governor to Belh to set up a barrier against the Sâmânî Amir İsmail. The third Emir of the dynasty, Abu'l-Hâret Mohammad b. Ahmad. An anonymous work titled Hududu'l-Âlam mine'l-Mashrik-i ile'l-Maghrib was presented to Abu'l-Hâret Muhammed, an emir who favored science and ulama. After Abu'l-Hâret Mohammad, who had good relations with the Ghaznavids, Abu'l-Hâret Ahmed b. Mohammed and Ferîgûn b. Mohammad passed. After the period of Ferîgûn which did not last long in the same year, his brother Abu Nasr Mohammad b. Abu'l-Hâret Mohammad b. Ahmad b. Farîghûn took over the administration and maintained familial and friendly relations with the Ghaznavids, the last emir of the Farîghûnîds, Hasan b. Abu Nasr Ahmed. The Farîghûnids dynasty was a peace-loving and scholarly dynasty. Members of the dynasty would consult with the ulama and chat with writers and poets. They gained fame for their fairness and goodwill treatment. Poet Seâlebî, Badiuzzaman el-Hamadanî, Abul-Fath Bustî, Abu Bakir Muhammad Abbas Khârizmî and Abu Nasr Abduljabbar Utbî, Farighunid swere praised.
In addition, in this study, it has been emphasized that the Farîghûnids are from the indigenous Turkish people of the Turkish region of Turkistan. Contrary to the basic sources, it has been determined that some contemporary Iranian researchers have no basis for emotionally describing the Farsi as Persian. The number and order of the dynasty orders were seen as the second problem of the study, and it was concluded that seven orders in total were the head of the dynasty.

Anahtar Kelimeler

Juzjan, Farîghûnids, Saffarid, Ghaznavid, Sâmânîd.

Kaynakça

• Ağa Paşa, H. İ. (1909). Vakâyî-i târîhiye. İstanbul: Matbaa-ı Kütüphane-i Cihan.
• Âmini, M. K. (2009). Coğrafyayı-ı umumi-i Fâryâb. Kâbil: Matbaa-ı Meslek-i Afgan.
• Anonim. (1983). Hudûdü’l-Âlem mine’l-Maşrik ile’l-Mağrib. (Minûçehir, S., Çev.). Tahran: Kitâbhâne-i Tahurî.
• Anonim. (1999). Hudûdü’l-Âlem mine’l-Maşrik-i ile’l-Mağrib. (Yusuf H.. thk.). Kahire: ed-Dâr Li’s-Sekafet-i Li’n-Neşir.
• Anonim. (2011). Târîh-i Sîstân. (Bahar. M. thk). Tahran: Asâtir.
• Bayur, H. (1987). Hindistan tarihi, I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Beyhakî, E.M. (1998). Târîh-i Beyhakî, I. (Feyyâz. thk.). Tahran: İntişârât-ı Hirmend.
• Bosworth, C. E. (1984). Âl-e Farighûn. Encyclopaedia ıranica, (C. 1, s. 756-758). Brill.
• Bosworth, C. E. (1999). Târîh-i Gaznevîyân. (Enuşe. H., Çev.). Tahran: Müesses-i İntişârât-ı Emir Kebir.
• Davud, S. A. (2018). Farîghûnids. Encyclopaedia ıslamica online. (Wilferd. M., Farhad D. Çev). Brill.
• Fazlullah, R. (2008). Câmiü’t-Tevârîh. (Rûşen. M., tkh). Tahran: Miras-ı Mektub.
• Gerdîzî, A. (1985). Zeynü’l-Ahbâr. (Habîbî. A., thk.). Tahran: İntişârât-ı Bünyad-ı Ferheng-i İran.
• Gerdîzî, A. (2005). Zeynü’l-Ahbar. (Melik. R.R., thk.). Tahran: Encümen-i Âsâr ve Mefahir-i Ferhengi.
• Gubar, G. M. (2005). Afganistan der mesir-i tarih. Kâbil: Benigâh-i İntişârât-ı Meyvend.
• Habîbî, A. (2011). Coğrafyay-ı târîh-i Afganistan. Kâbil: Benigah-ı İntişârât-ı Meyvend.
• Hatîb, A. M. (1959). Hükümet-i Benî Ümeyye der Horasan. (Musevî. B., Çev.). Tahran: İntişârât-ı Tûka.
• Haug, R. (2015). “Farîghûnis”. In Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett (eds.). Encyclopaedia of ıslam, Brill.
• Hümayun, N. T. (2004). Hârizm, Tahran: Defter-i Puizhişhay-ı Ferhengi.
• Hüseyinî, L. Ş. (2020). Coğrafya-ı siyasi-i ve ferhengi-i Âl-i Ferîgûn. Tahran: İntişârât-ı Ümit Saba.
• İbn Haldun, A. (2000). Târîh-i İbn Haldun, IV. (Şehade. H., Zekar. Süheyl. Thk.). Beyrut: Dârü’l-Fikr.
• İbn Havkal, E. (1938). Kitâbü sûretü’l-arz, I-II. Beyrut: Dâr-ı Sadr, Beyrut.
• İbnü’l-Esîr, İ. (2004). el-Kâmil fi’t-târîh, XIII. (Âjir. H.R., Çev.). Tahran: İntişârât-ı Asâtir.
• İbnü’l-Esîr, İ. (1987). el-Kâmil fi’t-târîh, VIII. (Dukâke. M.Y., thk.). Beyrut: Dârü’l-Kütûbü’l-İlmiyye.
• Kitapçı, Z. (2000). Arapların Türkistan’a girişi. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Makdisî, M. (1991). Ahsanü’t-tekâsim fî marifeti’l-ekalim. Kahire: Mektebetü Medbulî.
• Munis, H. (1987). Atlasu Târihü’l-İslam. Kahire: Ez-Zehra Li’l-İlâmü’l-Arabî.
• Müstevfî, H. (1961). Târîh-i Güzide. (Nevaî. N., thk). Tahran: Emir Kebir.
• Müverrihü’l-Mısrî, (2009). Dirasât ve buhûs fî’t-târîhiyye ve’l-hadariyye, Kısmü’t-Târîh Külliyetü’l-Âdâb. Kahire: Câmiatü’l-Kahire.
• Taberî. M. (1967). Târîhü’t-Taberî Târîhü’r-Rusûl ve’l-Mülük, VI. Kahire: Dârü’l-Maarif-ı Mısır.
• Utbî, M. (1966). Tercüme-i Târîh-i Yemînî. (Curfadekânî. N., Çev.). (Şiâr. C., tsh.). Tahran: Tahran Üniversitesi Yayınları.
• Vehbî, H. (1884). Meşâhir-i İslam, I. İstanbul: Mühran Matbaası.
• Yazıcı, T. (1995). Ferîgûnîler. İslam anseklopedisi, (C. 7, s. 388-399). İstanbul: Diyanet Vakfı Yay.
• Yazıcı, T. (1993). Cüzcân. İslam anseklopedisi, (C. 8, s. 96-97). İstanbul: Diyanet Vakfı Yay.
• Zambawar, M. (1980). Mucemü’l-ensâb ve’l-üserâtü’l-hâkime fi’t-târîh-i’l-islamî. (Bek. Z. M.H. Bek; Mahmud. H.A.). Beyrut: Dârü’r-Râid el-Arabî.
• Zeki, İ. (2019). Gazneli Mahmud’un din politikası. Konya: Çizgi Kitabevi.
• Zeki, İ. (2020). Horasan’da hâkimiyet mücadelesi (821-1005). Konya: Çizgi Kitabevi.
• Zeki, İ. (2020). İlk dönem horasan valileri (621-821). Konya: Çizgi Kitabevi.